Baza filara i obramowanie okna z kościoła pw. św. Jakuba i Agnieszki
Miejsce i czas powstania: Śląsk, XIII w. Wymiary: 92 x 61 x 21 cm; 30/45 x 15 x 31 cm Materiał: piaskowiec
W sierpniu tego roku zakończył się zakrojony na wielką skalę, trwający kilka lat remont najznakomitszej nyskiej budowli – bazyliki mniejszej pw. św. Jakuba i św. Agnieszki. Ogromna bryła kościoła nakryta potężnym i strzelistym dachem dominuje w panoramie miasta już od blisko 600 lat. Nie mniej wyjątkowe jest wnętrze świątyni – gotycka konstrukcja halowa z wysmukłymi filarami, które niczym las podpór dźwigają wysoko umieszczone sklepienie. Wrażenie potęgują wysokie, ostrołukowe okna zdobione witrażami, doświetlające to piękne i dostojne wnętrze. Budowla ta stanowi wybitne osiągnięcie epoki późnego gotyku, a jego architektura należy do wyjątkowych zjawisk w sztuce całego Śląska.
W swej obecnej formie świątynia powstała w latach 1423-1430 za sprawą mistrza Piotra z Ząbkowic, który wzniósł ten kościół na zlecenie nyskiej Rady Miejskiej. Przyjmuje się, że 6 przęseł tej budowli pochodzi ze starszego kościoła, wzniesionego około roku 1392. A co znajdowało się tu jeszcze wcześniej? Odpowiedź na to pytanie, przynajmniej częściową, mogą dać niezbyt imponujące na pierwszy rzut oka elementy kamieniarki prezentowane na wystawie archeologicznej nyskiego muzeum. Pochodzą z badań wykopaliskowych przeprowadzonych w 1938 roku w obrębie kościoła św. Jakuba, a znalezione zostały około 2 metry poniżej poziomu remontowanej wówczas posadzki. Pierwszy z nich to piaskowcowa baza filara przyściennego o wymiarach około 92 x 61 x 21 cm. Gruba płyta kamienna o formie zbliżonej do sześcianu, z wybrzuszoną półbazą pod kolumnę od frontu. Plastycznie wyodrębniono tu 3 warstwy – prosto ścięta podstawa, powyżej, wysunięta przed lico płyta zakończona półkoliście, i trzecia, górna płyta cofnięta w stosunku do podstawy, o krawędzi podkreślonej wklęsło-wypukłym żłobkowaniem, obwiedziona węższym ćwierćwałkiem. Element drugi to zachowane w 2 fragmentach kamienne obramowanie górnego zwieńczenia okna, zamkniętego niegdyś łukiem w kształcie trójliścia. Krawędzie łuku okna zaokrąglone, delikatne zdobienie w postaci żłobka w partii podłucza.
Są to elementy starszej świątyni – romańskiej – datowane na XIII wiek, a więc najstarsze, namacalne relikty związane z dziejami nyskiej fary. Co więcej, wspomniane badania wykopaliskowe z 1938 r. wykazały, że poniżej posadzki obecnej bazyliki, tkwią relikty co najmniej dwóch faz budowli kościelnej. I tak, opisany wyżej fragment kamieniarki to jeden z filarów przyściennych nawy południowej dawnego kościoła. Odkryto także filar ceglany - międzynawowy, umiejscowiony pomiędzy nawą środkową i północną świątyni. Wyraźne różnice konstrukcyjne i przestrzenne przesunięcie względem siebie wskazują, że są to pozostałości dwóch różnych budowli.
Najstarszy dokument, w którym mowa jest o istnieniu świątyni farnej pod wezwaniem św. Jakuba pochodzi z 1298 roku. Pośrednim poświadczeniem na wcześniejsze funkcjonowanie kościoła jest wzmianka o organizowaniu w Nysie jarmarku w święto patrona – św. Jakuba, pochodząca z roku 1245. Na podstawie przedstawionych powyżej danych, przyjmuje się za potwierdzone istnienie romańskiego kościoła w 1. połowie XIII wieku, który uległ zniszczeniu w wyniku najazdu Tatarów w roku 1241, lub pożaru z roku 1261. W miejscu zniszczonej, w 2. połowie XIII wieku wzniesiono kolejną świątynię. Wiek później, około 1392 r. powstała tu kolejna budowla – w stylu gotyckim, która już w 1401 roku została częściowo strawiona pożarem. Po wieloletnich staraniach, wykorzystując zachowane elementy tej właśnie świątyni, w latach 20. XV wieku powstał gotycki kościół farny pw. św. Jakuba i św. Agnieszki, w imponującej, znanej nam po dziś dzień formie.
Tyle mówią twarde fakty poświadczone zachowanymi reliktami i dokumentami historycznymi. Ale tradycyjne, na poły legendarne dzieje tej świątyni sięgają o wiele głębiej w przeszłość. Przekazuje je nam w swojej historii kościoła parafialnego Jan Felix Pedewitz – proboszcz parafii św. Jakuba z przełomu XVII i XVIII w., powołujący się z kolei na starsze o wiek zapiski proboszcza kanonika Mikołaja Tintzmana (zmarł w 1616 roku). Według nich, prapoczątki świątyni sięgają XI wieku, kiedy to pobożne małżeństwo – Jakub i Agnieszka -ufundowali pierwszą, drewnianą świątynię. W miejscu tym powstał kościół murowany, który według tradycji miał być konsekrowany w 1198 roku przez biskupa wrocławskiego Jarosława. Dla wielu historyków ta właśnie data uznawana jest za pewnik, ale pamiętajmy, że informacja wskazująca na poświęcenie kościoła w 1198 roku pochodzi z XVI-wiecznego przekazu, i nie mamy dla niej żadnego źródłowego potwierdzenia. Funkcjonowanie kościoła w tej lokalizacji już w XII wieku jest mało prawdopodobne ze względu na fakt, że samo miasto Nysa powstało dopiero na początku wieku XIII.
Najstarsza data potwierdzająca istnienie miasta lokowanego, to 1223 rok; przyjmuje się, że mogło ono powstać około roku 1215, co i tak stawiałoby Nysę wśród najwcześniej lokowanych ośrodków miejskich Śląska. Tak wczesna lokacja prawdopodobnie stała się przyczyną pewnych nieregularności w planie miasta właśnie w okolicach kościoła św. Jakuba – zapewne najwcześniej zagospodarowanego terenu przyrynkowego. Datowanie najstarszych śladów osadnictwa w obszarze obecnego centrum miasta na początkowe lata XIII wieku znalazło pełne potwierdzenie w wynikach badań archeologicznych, prowadzonych w ostatnich latach w Nysie na bardzo szeroką skalę. Dotyczy to zarówno tak właśnie datowanych, odkrywanych w dużych ilościach reliktów kultury materialnej (naczynia ceramiczne i ich fragmenty, przedmioty wykonane z metalu, kości, skóry i szkła), jak i określenia wieku drewna z konstrukcji miejskich wykonane metodą dendrochronologii. Ta ostatnia metoda, pozwalająca na określenie czasu ścięcia drzewa z dokładnością do jednego roku, jest w wypadku Nysy szczególnie przydatna. Wszystkie uzyskane wyniki badań dendrochronologicznych wskazują, że najstarsze budowle na terenie miasta powstały z drewna uzyskanego w pierwszych latach XIII wieku (teren Rynku), czy w latach 20. XIII wieku (ul. Wyzwolenia). Podobne wyniki uzyskano dla najstarszych warstw osadnictwa średniowiecznego w bezpośrednim sąsiedztwie kościoła św. Jakuba - przy ul. Kupieckiej i Kądziołki – od lat 20. XIII wieku.
Najstarsze, zachowane relikty architektoniczne z kościoła farnego pw. św. Jakuba obejrzeć można na I piętrze ekspozycji stałej, w ramach wystawy archeologicznej „Kultura materialna średniowiecznej Nysy”.
Wybrana literatura:
Karty inwentarzowe Muzeum Powiatowego w Nysie, MNa/RA 2425, MNa RA/2426, MNa/RA 2427.
Katalog Zabytów Sztuki w Polsce, t. VII województwo opolskie, zeszyt 9 - powiat nyski, red. T. Chrzanowski, M. Kornecki, W-wa 1963.
Kębłowski J., Nysa, wyd. Ossolineum, 1972.
Krawczyk M., Początki średniowiecznej Nysy w świetle badań dendrochronologicznych, [w:] „Nyskie Szkice Muzealne”, t. I, Nysa 2008, s. 17-21. Nysa. Sztuka dawnej stolicy księstwa biskupiego, red. R. Hołownia, M. Kapustka, Wrocław 2008.
Sikorski M., Nysa w kręgu zabytków i historii, Drukarnia SADY, Krapkowice 2010.
bp Urban W., ks. Zalewski Z., Z dziejów kościoła i parafii św. Jakuba w Nysie, Nysa 1998.
Wółkiewicz E., Kościół i jego wierni. Struktury kościelne i formy pobożności w średniowiecznej Nysie, Kraków 2014.
