Czas powstania: 1382 r. Wymiary: średnica 12,5 mm Waga: 0,28 g Materiał i technika: srebro, bicie stemplem
Opis monety:
Halerz, Wacław IV (król Czech 1378-1419, król Niemiec 1378-1400, książę Luksemburga 1383–1419)
Śląsk, księstwo nyskie biskupów wrocławskich, miasto Nysa, 1382 rok
Awers: Stylizowana litera R w kapitaliku, w otoku napis WENCSLAVS
Rewers: Lilia herbowa, w otoku napis HELL[ER] NEISE
Halerz (niem. Heller lub Häller, łac. denarius hallenses – denar hallski) to pierwotnie niemiecka drobna (zdawkowa) moneta o wartości pół feniga, która wzięła swoją nazwę od mennicy w mieście Hall am Kocher (dziś Schwäbisch Hall).
Mennice biły ten rodzaj monety od początku XIII wieku w oparciu o wcześniej wyprodukowany srebrny fenig (Häller Pfennig, czasami nazywany Händelheller ze względu na przedstawienie dłoni na awersie). Jej skład stopniowo uległ pogorszeniu wraz z dodawaniem do niej domieszki miedzi – z tego powodu nie była już uważana za srebrną monetę. Ze względu na stosunek zawartości miedzi i srebra w stopie wyróżniano czerwone, białe i czarne halerze. Od średniowiecza moneta ta stała się symbolem niskiej wartości, a powszechnym niemieckim powiedzeniem było „keinen (roten) Heller wert”, dosł.: nie warty (czerwonego) halerza (odpowiednik polskiego powiedzenia: „nie wart złamanego grosza”.
Niepozorna i drobna moneta ma bardzo ciekawą historię powstania, łączącą się z… piwem, a dokładniej z „wojną piwną”, która wybuchła w 1380 roku we Wrocławiu.
Otóż jesienią 1379 roku Henryk VIII, książę legnicki został wybrany administratorem diecezji wrocławskiej i księstwa nyskiego. By uczcić nominację brata na wysokie stanowisko, książę Rupchert I wysłał do Wrocławia wóz załadowany beczkami z wybornym piwem świdnickim. Po dotarciu na miejsce, tuż przed Bramą Mikołajską, zatrzymano wysłannika księcia, ładunek rozkazem rady miejskiej zarekwirowano, a woźnicę uwięziono. Stało się tak, ponieważ rada zgodnie z przepisami miejskimi miała monopol na transport i sprzedaż piwa na terenie Wrocławia.
Książę-administrator Henryk VIII złożył oficjalny protest, który jednak został odrzucony. Kapituła katedralna postanowiła więc ukarać rajców miejskich, a wraz z nimi całe miasto. Kapituła nałożyła na Wrocław klątwę kościelną – stało się to 8 stycznia 1381 roku. Nie była to najsroższa forma kary, ponieważ ograniczała się do zakazu przyjmowania sakramentów. Pomysł kapituły nie spotkał się z aprobatą innych duchownych. Arcybiskup gnieźnieński postanowił zabrać głos w tej sprawie: w liście do wrocławskiej kapituły katedralnej radził zdjąć klątwę i pogodzić się z decyzją włodarzy miasta. Duchowni wrocławscy pozostali jednak nieugięci.
Wczesnym przedwiośniem do Wrocławia przybył król czeski Wacław, któremu zgodnie z tradycją rada miejska złożyła hołd. Następnie miała odbyć się msza święta, jednak okazało się to niemożliwe, ponieważ interdykt nałożony przez kapitułę zakazywał odprawiania obrzędów religijnych. Tym samym księża odmówili królowi posługi.
Rozgoryczony Wacław posłał na Ostrów Tumski swoich zbrojnych, by przywołać kapitułę do porządku i skłonić duchownych do zdjęcia klątwy. Żołnierze nikogo jednak nie zastali, gdyż kanonicy uciekli do Nysy. Zdenerwowany król, chcąc pokazać swoją władzę, pozwolił na splądrowanie domów na Ostrowie, a także na złupienie podwrocławskich majątków kanoników.
By nie doszło do dalszej eskalacji sporu, interweniował papież Urban VI. Wysłał on do Wrocławia swojego legata, Tomasza biskupa Lucerii, który miał zakończyć konflikt. Po sześciu miesiącach negocjacji, w maju 1382 roku miejscy rajcy udzielili zgody kapitule na transport i wyszynk piwa na własne potrzeby, bez pośrednictwa miasta.
W ramach zawartego pokoju król Wacław udzielił biskupiej Nysie prawa bicia drobnej monety – halerza – z jego imieniem.
Wybrana literatura:
Dylewski A., Od denara do złotego. Dzieje pieniądza w Polsce, red. Katarzyna Kucharczuk , Warszawa 2012, s. 44.
Friedensburg F., Die schlesischen Münzen des Mittelalters. Im Aufträge des Schlesischen Altertumsvereins, Breslau 1931, s. 8
Kopicki E., Katalog podstawowych typów monet i banknotów Polski oraz ziem historycznie z Polską związanych, t. I, cz. 2, Warszawa 1982, s. 147
Łagiewski M., Wrocław. Wędrówki przez wieki, Wrocław 2019, s. 245.
Miehle D., Katalog monet i medali biskupów wrocławskich – książąt nyskich ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie [w:] Monety i medale biskupów wrocławskich – książąt nyskich. Katalog wystawy zorganizowanej przez Muzeum Powiatowe w Nysie we współpracy z Muzeum Narodowym w Warszawie, red. E. Hałajko, Nysa 2019.
Szwagrzyk J.A., Pieniądz na ziemiach polskich X-XX w., Wrocław 1973.
