Logo

Muzeum Powiatowe w Nysie

48-300 Nysa, ul. Biskupa Jarosława 11, tel. 77 433 20 83, 77 435 50 10

Wrzesień


Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie

Szafka (kabinet)

Czas powstania: XVIII w.
Materiał: drewno (imitacja hebanu), kość
Wymiary: szerokość – 32 cm, głębokość– 31 cm, wysokość (z podstawą) – 40 cm

Jednym z bardziej zagadkowych obiektów na naszej stałej ekspozycji jest szafka, zwana „aptekarską”, którą ustawiono na jednej z komód na holu II piętra.
Jest to niewielki, prostopadłościenny mebel przymocowany do nieruchomej podstawy w ten sposób, by można go było obracać. Podstawa wsparta jest na czterech krótkich nóżkach w kształcie dekoracyjnych, spłaszczonych kul. Szafka jest dwustronna: z jednej strony dwuskrzydłowe drzwiczki skrywają osiem szufladek wysuwanych za pomocą malutkich kulistych uchwytów. Z drugiej strony oba skrzydła drzwiczek są na tyle głębokie, że stanowią jednocześnie ekspozytor z 12 prostokątnymi przegródkami, po pełnym otwarciu ukazując wnętrze, składające się z kolejnych 24, identycznych jak poprzednie, przegródek.
Mebel jest wykonany z drewna imitującego heban, stąd dominuje tu czerń, przy czym wewnętrzne przegródki są powleczone rodzajem cienkiej, czerwonej tkaniny przypominającej mocno wytarty aksamit. Szafka posiada skromne zdobienia w postaci dolnego i górnego gzymsiku, a także ujętych w dekoracyjne ramki płycin na drzwiczkach i bokach.
Uzupełnieniem dekoracji są okrągłe, płaskorzeźbione, kościane medaliony. Ponieważ mają one niewielkie rozmiary, nie wszystkie przedstawienia są w pełni czytelne, a niektórych zupełnie nie da się zidentyfikować.
Wśród nich z całą pewnością możemy rozpoznać (są podpisane) wyrzeźbione personifikacje czterech kontynentów - po dwa na każdej parze drzwiczek.

Jeszcze w XVIII wieku tradycyjnie dzielono świat na cztery pory roku, cztery klasyczne żywioły, cztery temperamenty, a więc także na cztery kierunki świata, wśród których północ reprezentowała Europa, wschód Azja, południe Afryka, a zachód Ameryka. Tego rodzaju personifikacje, zdobiące elementy architektoniczne, meble, drobne przedmioty, zwykle były kobietami. Najczęściej posługiwano się wizerunkami zaprojektowanymi przez Cezarego Ripę, który w 1593 roku opublikował książkę zawierającą emblematy, alegorie i personifikacje dla artystów i rzemieślników, dotyczące ogromnej ilości dziedzin. Jego praca była wielokrotnie wznawiana i przedrukowywana. Alegoryczne przedstawienia czterech kontynentów Ripy były tak przekonujące, że wykorzystywano je niezmiennie do XVIII wieku.

Jedne z drzwiczek zdobi medalion z wizerunkiem Europy. Była ona przedstawiana jako bogato ubrana kobieta, z koroną na głowie, a u jej stóp złożono papieską tiarę i korony królów – wskazywało to na jej dominującą pozycję wśród innych kontynentów. Towarzyszyły jej dwa rogi obfitości (symbol europejskiego dobrobytu) oraz mała świątynia symbolizująca chrześcijaństwo. Ponadto koń i oręż, księga z sową, instrumenty muzyczne, dłuta, farbki – jako tej, która góruje nad innymi częściami świata w sile militarnej, literaturze i we wszelkich sztukach wyzwolonych. Nie wszystkie wymienione tu symbole dają się odczytać na medalionie zamieszczonym na drzwiczkach szafki. Wyraźnie widoczna jest bogata suknia, korona na głowie oraz róg obfitości. Pozostałe elementy są nieczytelne, można się tylko domyślać, że nawiązują do tradycyjnego sposobu przedstawiania Europy w ikonografii.
Drugie drzwiczki z tej pary zdobi wyobrażenie Ameryki. U Ripy była to kobieta w nakryciu głowy z piór, z łukiem i strzałą, której towarzyszyły dzikie zwierzęta. Na medalionie można odczytać ów pióropusz na głowie przedstawionej kobiety, a także domyślić się obecności dzikich zwierząt.

Kolejna para drzwiczek ozdobiona jest wizerunkami Azji i Afryki. Azja wg Ripy kojarzona była z egzotycznymi przyprawami i umiarkowanym klimatem. Przedstawiana była w bogatym ubraniu, z kwiecistym wieńcem na głowie, z kadzielnicą w ręku, w towarzystwie wielbłąda. Przedstawienie na medalionie szafki pokazuje Azję z egzotycznym mieczem (szablą) w ręku, a obok niej w pełni czytelny wielbłąd.

Personifikacja Afryki zaproponowana przez Ripę nosiła nakrycie głowy w kształcie słonia, a towarzyszyły jej takie zwierzęta, jak lew, skorpion pustynny czy żmija. Płodność i bujność Afryki symbolizował róg obfitości. Na medalionie trudno rozpoznać nakrycie głowy – być może rzeczywiście ma kształt słonia (choć jest to nieczytelne), w towarzyszącym kobiecie zwierzęciu można domyślać się lwa, a w przedmiocie trzymanym w ręku – róg obfitości. Czytelna natomiast jest wyrzeźbiona obok afrykańska palma.
Pozostałe medaliony umieszczone po pięć na obu bokach szafki są czytelne tylko częściowo. Można na nich rozpoznać postaci mitologiczne, takie jak Eros z łukiem i towarzysząca mu Afrodyta, niezidentyfikowana naga kobieta (bogini?) z towarzyszącym jej zwierzątkiem (pieskiem?), Tryton (lub Syrena). Kilka medalionów prezentuje postaci zwierząt – ptaki, konia, łabędzia, może skorpiona. Pozostałe przedstawienia są nieczytelne, a tym samym trudne do zidentyfikowania.

Do tej pory w stosunku do szafki stosowano określenie „aptekarska”. Po bliższym przyjrzeniu się jej budowie, powstają jednak pewne wątpliwości co do tego, by stanowiła typową część umeblowania apteki. Nie można wykluczyć możliwości, by stanowiła bazę małej, domowej apteczki (choć przeczyłby takiej funkcji brak zabezpieczeń w otwartych przegródkach). Jej wyposażenie w system obrotowy, otwarte przegródki oraz treść dekoracji, nasuwają skojarzenia raczej z rodzajem małego kabinetu, wykorzystywanego do prezentowania kolekcji „curiosites”. Tego typu meble można zaobserwować na wielu rycinach przedstawiających najsłynniejsze europejskie „gabinety osobliwości”. Nie wyklucza to oczywiście możliwości, iż szafka należała do aptekarza – właściciela takiegoż gabinetu – gdyż farmaceuci z racji zawodu i zainteresowań bardzo często gromadzili kolekcje przyrodnicze.

Tzw. „gabinety osobliwości” (niem. „Wunderkammer”, dosł. „pokój cudów”, „Kustkammer,” „Kuriositätenkabinetten”, łac. „panopticum”, wł. „studiolo”, ang. „cabinet of curiosities”, fr. „cabinet de curiosités”, „chambres de merveilles”) były popularnym sposobem na pokazanie prywatnej kolekcji niezwykłych przedmiotów.
Klasyczne „gabinety osobliwości” pojawiły się w XVI wieku (choć ich początków należałoby szukać już w średniowieczu). Oprócz najsłynniejszych i najlepiej udokumentowanych gabinetów władców i arystokratów, również naukowcy, przyrodnicy, lekarze i aptekarze, tworzyli kolekcje będące prekursorami współczesnych muzeów. Różniły się one wielkością, od tak małego jak dedykowany mebel („cabinet”) z wieloma szufladami, aż po takie, które rozciągały się na całe pomieszczenie, a nawet szereg pomieszczeń. Ich zadaniem było edukowanie, pokazywanie różnorodności świata i wzbudzanie w zwiedzających chęci odkrywania jego zagadek. Początkowo tworzone były chaotycznie z przedmiotów rzadkich i niezwykłych, tworzących swoisty mikrokosmos - był to zbiór eksponatów, które odnosiły się do wszystkich aspektów rzeczywistości: od minerałów przez faunę i florę aż po wyroby rąk ludzkich. Gromadzono w nich m.in. skamieliny, kamienie szlachetne, suszone rośliny, muszle, szkielety, a także dzieła sztuki, monety i medale, ciekawe klejnoty, egzotyczne talizmany, porcelanę chińską, przyrządy naukowe i wiele, wiele innych przedmiotów, które wydawały się rzadkie, dziwne, wyjątkowe. Czasem część prezentowanej kolekcji oparta była na różnego rodzaju oszustwach (kiedy np. prezentowano wypchanego „feniksa” lub róg „jednorożca”). Z czasem zaczęto wykorzystywać podział dokonany w 1565 roku przez Samuela Quiccheberga (flamandzkiego lekarza i kustosza książęcej kolekcji sztuki w Monachium), który wyszczególnił „naturalia” (przedmioty stworzone przez ziemię i zaczerpnięte z natury), „mirabilia” (niezwykłe zjawiska naturalne), „artificialia” (przedmioty wytworzone przez człowieka), „etnographica” (przedmioty z szerszego świata), „sciencea” (przedmioty, które przyniosły wielkie zrozumienie wszechświata) i „artefakty” (przedmioty związane z historią). W rzeczywistości zawartość danej kolekcji podyktowana była gustem, zainteresowaniami oraz możliwościami finansowymi właściciela (poza celami edukacyjnymi i naukowymi, kolekcja była równocześnie sposobem na podkreślenie zamożności).
Popularność „gabinetów osobliwości” osłabła w XIX wieku, gdy zostały one zastąpione przez oficjalne instytucje i prywatne kolekcje już typowo muzealne.

Nie jest pewne, czy słowo „cabinet” najpierw oznaczało mebel, a następnie całe pomieszczenie, czy też było na odwrót. Kabinet, choć pełnił funkcję służebną – prezentując artefakty – sam bywał obiektem podziwu, „curiosum” pełnym zagadek, skrytek i niezwykłych dekoracji, a umieszczone na nim symbole miały skłaniać do refleksji i poszukiwania interpretacji.
Warto w tym miejscu zauważyć podobieństwa w wyglądzie aptek i „gabinetów osobliwości”. W aptece, tak jak w gabinetach, wykorzystywano również zdobycze pochodzące z „nowego świata”. W znanych opisach literackich znajdujemy potwierdzenie obecności egzotycznych roślin i zwierząt, stanowiących wystrój ówczesnych aptek. Z kolei w „gabinetach osobliwości” stosowano podpisy pod eksponaty, podobne do tych z aptecznych półek.
Opisana szafka jest z całą pewnością meblem zagadkowym, który być może jeszcze w przyszłości odkryje swoje tajemnice przed wnikliwym badaczem.

Wybrana literatura i netografia:
Karta inwentarzowa Muzeum Powiatowego w Nysie, MNa/RA 2064.
Arabas I., Nauka, natura i sztuka w gabinetach osobliwości, [w:] https://www.panacea.pl/articles.php?id=275 [dostęp: 30.08.2021]
Atterbury P., Tharp L., Wielka encyklopedia antyków, Warszawa 1995.
Krawczyk M., Osobliwe gabinety epoki ciekawości, [w:] „Mówią wieki. Historia w sieci”, https://www.mowiawieki.pl/index.php?page=artykul&id=566 [dostęp: 30.08.2021]
Marrache-Gouraud M., Wunderkammer, Kunstkammer, Schatzkammer, [w:] https://curiositas.org/wunderkammer-et-kunstkammer [dostęp: 30.08.2021]
Marrache-Gouraud M., Meubles, [w:] https://curiositas.org/meubles [dostęp: 30.08.2021]
Mokrohajská C., What is a Wunderkammer? Best Cabinets of Curiosities, [w:] "DailyArt Magazine" https://www.dailyartmagazine.com/cabinets-of-curiosities/ [dostęp: 27.08.2021]
Ripa C., Ikonologia, Kraków, 1992.
"Royal Collection Trust", https://www.rct.uk/collection/themes/trails/wunderkammer-cabinet-of-curiosities\ [dostęp: 26.08.2021]
Siatka A., Królewska „Kunstkamera” w Dreźnie, [w:] http://szukamy.org/krolewska-kunstkamera-w-dreznie/ [dostęp: 27.08.2021]
 
Oprac. Adriana Zalewska-Wąsowicz