Muzeum Powiatowe w Nysie
48-300 Nysa, ul. Biskupa Jarosława 11, tel. 77 433 20 83, 77 435 50 10
Muzeum Powiatowe w Nysie gromadzi pradziejowe zabytki archeologiczne z terenu ziemi nyskiej oraz zabytki późnośredniowieczne i nowożytne z historycznego centrum Nysy. Są to zabytki pojedyncze, oraz w znakomitej większości ich zespoły pochodzące z badań wykopaliskowych w obrębie poszczególnych stanowisk archeologicznych lub też poszczególnych wykopów z terenu Nysy. Zbiory te gromadzone są od początku istnienia nyskiego muzeum, to jest od końca XIX w.
Obecnie zbiory te obejmują grupę około 7500 zabytków wydzielonych, zgromadzonych w kilkuset zespołach, oraz kilkadziesiąt tysięcy fragmentów wyrobów dawnej kultury materialnej, tworzących zespoły tak zwanych zabytków masowych.
Najstarsze artefakty to wyroby krzemienne datowane na okres paleolitu środkowego, pochodzące między innymi z rejonu wsi Domaszkowice. O wiele liczniejsze są znaleziska z paleolitu górnego i schyłkowego - pochodzą głównie z rejonów miejscowości Otmuchów, Wójcie, Węża, Domaszkowice.
Nieliczne zabytki z epoki mezolitu to prymitywne siekiery krzemienne – tak zwane ciosaki oraz miniaturowe ostrza krzemienne służące jako grociki strzał do łuku.
Zbiory z epoki neolitu to znaleziska z kręgu wszystkich ważniejszych, rozpoznanych archeologicznie kultur neolitycznych rozwijających się na terenie Polski i Europy Środkowej: kultury kręgu naddunajskiego – kultura ceramiki wstęgowej rytej i kultura ceramiki wstęgowej kłutej, także kultura pucharów lejkowatych. Teren obecnej ziemi nyskiej penetrowany był też przez przedstawicieli kultury amfor kulistych i kultury ceramiki sznurowej. Zabytki neolityczne to nieliczne naczynia gliniane oraz ich fragmenty, narzędzia wykonane z krzemienia, między innymi krzemienne sierpy, a także kamienne toporki, siekiery, motyki, lemiesze, oraz rzadki okaz neolitycznej siekiery miedzianej - wszystkie służyły jako narzędzia pracy najstarszych społeczeństw rolniczych.
Na terenie ziemi nyskiej rozkwit osadnictwa w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza nastąpił w okresie trwającego ponad tysiąc lat rozwoju kultury łużyckiej. W zachodniej części obecnej ziemi nyskiej znajdują się pozostałości licznych osad. Towarzyszyły im cmentarzyska z ciałopalnymi pochówkami wyposażonymi w naczynia ceramiczne. Z tego okresu pochodzi bogata kolekcja ornamentowanych naczyń, gliniane grzechotki dziecięce, także wyroby wykonane z brązu: siekierki, nóż, oraz ozdoby - szpile do spinania szat, bransolety, naszyjniki.
Z epoką żelaza związana jest kultura przeworska. Rozwinęła się na przełomie starej i nowej ery na obszarach Polski i Śląska. Na terenie ziemi nyskiej apogeum rozwoju osadnictwa kultury przeworskiej przypada na pierwsze wieki naszej ery – okres wpływów rzymskich i wczesny okres wędrówek ludów. Oprócz pojedynczych naczyń i fragmentów naczyń ceramicznych są to przedmioty metalowe: narzędzia, groty włóczni, elementy tarcz wojowników, zapinki służące do spinania szat. Także przedmioty związane z ówczesną gospodarką – przęśliki i ciężarki tkackie, żużel żelazny stanowiący pozostałość po funkcjonowaniu dymarek służących do wytopu żelaza.
Zabytki z okresu wczesnego średniowiecza, to głównie osadnicze znaleziska fragmentów ceramicznych. Wyjątkowym zespołem jest skarb monet srebrnych z X wieku, zawierający denary pochodzące z terenów zachodniej i południowej Europy, a także dirhemy arabskie - ślady kontaktów z arabskimi kupcami.
Zabytki z tego okresu stanowią około 80 % zbiorów muzealiów archeologicznych Muzeum Powiatowego w Nysie. Pochodzą z badań archeologicznych, które towarzyszą wszelkim działaniom inwestorskim prowadzonym po 1945 r. w obrębie centrum Nysy. Szczególne nasilenie tych działań miało miejsce w latach 60. XX w., w związku z ponowną, kompleksową zabudową wyburzonego, historycznego centrum miasta. W ostatnich latach prace archeologiczne zostały ponownie zintensyfikowane wskutek wzmożonej działalności inwestycyjnej. W trakcie badań archeologicznych odsłaniane są miejskie nawarstwienia kulturowe, pozostałości średniowiecznej zabudowy drewnianej, oraz historycznej zabudowy murowanej – kamienicznej i municypalnej. Z nawarstwień tych uzyskuje się często duże ilości ruchomego materiału zabytkowego – ceramika, drewno, metal. szkło, skóra, kość i róg, kamień. W zdecydowanej większości są to wyroby miejscowego rzemiosła, rzadziej przedmioty importowane. Najliczniejsza kategoria to wyroby ceramiczne, datowane na okres od XIII do XVIII w.; większość wiek XV – XVI. Jest to kilkadziesiąt tysięcy fragmentów ceramicznych, oraz blisko 1500 całych lub zrekonstruowanych naczyń glinianych – garnki, dzbany, misy, patelnie, kubki, pokrywki; część spośród nich to naczynia glazurowane. Odrębną kategorię wyrobów ceramicznych stanowią późnośredniowieczne kafle piecowe – tak zwane kafle gankowe.
Wyroby z drewna to drobne przedmioty codziennego użytku – fragmenty naczyń toczonych i klepkowych, łyżki, patynki i wiele innych, oraz dużych rozmiarów wyroby ciesielskie, jak przykład belki – fragmenty konstrukcji budowlanych, elementy wodociągów w postaci rynien i rur, konstrukcje studni i kloak, a także pale – elementy konstrukcji mostowych i wzmocnienia fundamentowania dawnych budowli miejskich.
Zabytki metalowe to bardzo różnorodna kategoria wyrobów:
- drobne elementy konstrukcyjne - na przykład: gwoździe, okucia, zawiasy, itp.,
- przedmioty codziennego użytku – noże, okucia pochewek, brzytwy, nożyce, klucze, kłódki, itp.,
- narzędzia lub ich elementy - siekiery, motyki, łopaty, wiertła itp.,
- ozdoby i drobna biżuteria – pierścionki, łańcuchy, ozdobne zakończenia pasów, itp.,
- wyposażenie rzędu końskiego – ostrogi, strzemiona, wędzidła, podkowy,
- elementy uzbrojenia – groty włóczni, strzały do łuki i bełty kuszy, sztylet, kule armatnie i do broni palnej.
Osobna kategoria to znaleziska numizmatów – XVII-wieczny skarb 1224 monet z okolic Nysy i kilkadziesiąt monet – pojedynczych znalezisk z badań wykopaliskowych.
Zabytki szklane to około 2500 fragmentów z okresu późnego średniowiecza i wczesnej nowożytności, w tym kilkadziesiąt częściowo zrekonstruowanych naczyń – puchary fletowe, szklanice cylindryczne, szklanki, flasze, dzbany, kieliszki, a także gomółki okienne. Osobna kategoria to duży zbiór naczyń z epoki przemysłowej – XIX i I połowa XX w. – głównie butelki, w tym z firmowymi napisami, kałamarze, itp.
Wyroby skórzane to głównie elementy obuwia z okresu późnego średniowiecza, w tym kilka egzemplarzy zachowanych w całości przyszew butów. Także pochewki, sakwy i liczne ścinki – pozostałości z pracowni szewskich. Kilka wyjątkowych znalezisk to tak zwane amulety ze zdobnymi przedstawieniami figuralnymi i napisami.
W nawarstwieniach kulturowych średniowiecznej Nysy znaleziono tysiące zwierzęcych fragmentów kostnych – są to w zdecydowanej większości pozostałości pokonsumpcyjne. Jednak kilkadziesiąt spośród nich to drobne przedmioty wytworzone z kości rogu, a także odpady poprodukcyjne. Wśród ciekawszych można wymienić kości i żeton do gry, grzebienie, szydła.
Wyroby kamienne to głównie zdobne elementy architektoniczne – renesansowe i barokowe znalezione w wykopach archeologicznych, oraz duży zbiór kul kamiennych – w dużej części gromadne znaleziska znalezione w rejonach dawnych fortyfikacji militarnych.
Oprac. Mariusz Krawczyk