Styczeń

„Krajobraz z ucieczką do Egiptu”

Autorzy: rys. i ryt. Lucas van Uden, wyd. Frans van den Wyngaerde (Wijngaerde, Wyngaert)
Miejsce i czas powstania: Antwerpia (Holandia), poł. XVII w.
Materiał i technika: papier, akwaforta
Wymiary: szerokość - 32,6 cm, wysokość - 22,8 cm

Pozostając jeszcze w atmosferze okresu Bożego Narodzenia, na eksponat stycznia wytypowano grafikę podejmującą temat ucieczki Świętej Rodziny do Egiptu. Jak wiemy z Ewangelii wg św. Mateusza, ucieczka była następstwem prześladowań Heroda:
„Gdy oni odjechali oto anioł Pański ukazał się Józefowi we śnie i rzekł: „Wstań, weź Dziecię i Jego Matkę i uchodź do Egiptu; pozostań tam, aż ci powiem; bo Herod będzie szukał Dziecięcia, aby je zgładzić”. On wstał, wziął w nocy Dziecię i Jego Matkę i udał się do Egiptu; tam pozostał aż do śmierci Heroda. Tak miało się spełnić słowo, które Pan powiedział przez Proroka: Z Egiptu wezwałem Syna mego (Mt 2,13-15).

Ewangeliczny opis tego epizodu jest niezwykle lapidarny. Więcej szczegółów dostarczają nam apokryfy Nowego Testamentu, czyli księgi opowiadające o życiu i działalności Jezusa, które ze względu na swe pochodzenie i charakter nie zostały zaliczone do kanonu Pisma Świętego. Stały się one jednak inspiracją dla wielu przedstawień plastycznych. Apokryfy odnoszące się do dzieciństwa Jezusa, wymieniają wiele cudów, jakich miał On dokonać podczas ucieczki do Egiptu. Jednym z nich miał być tzw. cud pola pszenicy, kiedy Jezus nakazał zbożu natychmiast wyrosnąć, aby zmylić żołnierzy goniących Świętą Rodzinę.
Temat ucieczki do Egiptu był bardzo popularny wśród artystów. Podjęli go m.in.: Pieter Bruegel, Joachim Patinir, El Greco, Claude Lorrain, Annibale Carracci i wielu innych.
Zakorzenienie tego tematu miało zapewne miejsce w rozwijającym się od okresu baroku kulcie Świętej Rodziny. Niejednokrotnie na pierwszy plan wysuwa się tutaj osoba św. Józefa. Postać, która na kartach ewangelii występuje stosunkowo rzadko, tutaj spełnia znaczącą rolę – rolę przewodnika prowadzącego Marię z Dzieciątkiem, siedzącą na osiołku (nie wymienionym u Mateusza, a jedynie w apokryfach).

Prezentowana grafika przedstawia opisany temat w charakterystyczny dla sztuki barokowej sposób – członkowie Świętej Rodziny stanowią jedynie jeden z elementów rozległego pejzażu. Proporcja człowieka i natury została zachowana, przy czym człowiek jest wobec niej obiektem niewielkim.

Główną treścią wypełniającą rycinę jest rozległy pejzaż składający się z wielu planów, na którego tle - na pierwszym planie artysta umieścił postaci członków Świętej Rodziny: Józefa oraz jadącą tuż za nim na osiołku Maryję z małym Jezusem. Sceneria odbiega od tradycyjnego krajobrazu występującego pomiędzy Betlejem a ziemią egipską. Droga, którą podążają, prowadzi wzdłuż kamienistego urwiska. W dole widoczne są liczne drzewa i zabudowania. Za nimi płynie szeroka, malowniczo wijąca się rzeka o zadrzewionych brzegach. Na drugim brzegu rzeki artysta umieścił skaliste góry, a na ich szczycie miasto. Wzdłuż rzeki, w głąb rysunku, ciągną się lasy, pola i zabudowania. W oddali widoczny jest górzysty pejzaż oraz zachmurzone niebo.
Mimo, iż Święta Rodzina zajmuje tylko niewielką część ryciny, artysta zadbał o wiele detali: widzimy, że św. Józef, prowadząc osiołka i dźwigając przytroczony do kija dobytek, z troską spogląda w stronę swoich podopiecznych, a Maryja z uśmiechem stara się okryć i przytulić stojące na jej kolanach nagie Dzieciątko.

W grafice wykorzystano gradację walorową, by uzyskać wrażenie głębi i przestrzeni: elementy pierwszego planu wykonane są precyzyjnie, za pomocą mocnych, gęsto kładzionych kresek. Kolejne plany nakreślono kreskami coraz delikatniejszymi, tworzącymi rzadszą siatkę, aż po plany ostatnie, na których pojedynczymi kreskami ledwo zarysowano kształty gór.

Rycina powstała dzięki dwóm znakomitym twórcom holenderskim XVII w.: wyrytował ją wg własnego rysunku Lucas van Uden, a wydał Frans van den Wyngaerde (Wijngaerde).

Lucas van Uden (18.10.1595 - 04.11.1672) urodził się w Antwerpii jako syn Artusa van Udena i Joanny Tranoy oraz wnuk Pietera van Udena, założyciela znanej fabryki gobelinów i jedwabiu w mieście. Jego ojciec był malarzem miejskim – malował budynki, odnawiał i złocił posągi. Lucas prawdopodobnie uczył się u swojego ojca, ponieważ nigdy nie był zarejestrowany w Gildii Świętego Łukasza jako uczeń. Zarejestrował się w cechu dopiero jako „wijnmeester” (syn mistrza) w latach 1626–27, kiedy miał już 32 lata. Wówczas też poślubił Annę van Woelput, z którą miał ośmioro dzieci.
W latach 1644-1646 odbył podróż wzdłuż Renu, ale powrócił do rodzinnego miasta, gdzie tworzył do końca życia.
Był nauczycielem Jana Baptisty Bonnecroy`a , Philipsa Augustijna Immenraeta i Gillisa Neytsa. Prawdopodobnie szkolił także swoje dzieci. Jego córka Maria van Uden została malarką i poślubiła malarza Charlesa Emmanuela Biseta. Jego syn Adriaen również działał w Antwerpii jako malarz.
Van Uden wsławił się przede wszystkim jako wybitny pejzażysta. Był znakomitym obserwatorem przyrody, pracę poprzedzał wykonaniem szkiców w plenerze. Ceniony jest za wyrafinowane wyczucie światła i umiejętne budowanie nastroju. Co prawda nie ma bezpośrednich dowodów na to, że współpracował z Peterem Paulem Rubensem, ale z całą pewnością tworzył pod silnym wpływem mistrza. Skopiował liczne kompozycje Rubensa i wprowadzał wybrane rubensowskie elementy do swoich własnych kompozycji. Artysta wykonywał wielokrotnie tła pejzażowe na obrazach innych twórców, co było powszechną praktyką w jego czasach.
Van Uden posługiwał się techniką olejną, ale wykonywał również akwarele, akwaforty i rysunki. Wykonał wiele rycin, z których niektóre znajdują się w zbiorach Rijksmuseum i British Museum.

Drugi artysta, biorący udział w powstaniu prezentowanej grafiki, to flamandzki grafik i wydawca, drukarz, Frans van den Wyngaerde (Wijngaerde, Wyngaert) (8 lipca 1614 - 17 marca 1679). Urodził się w Antwerpii, w rodzinie sprzedawców ryb. W wieku 14 lat rozpoczął naukę u Paulusa Pontiusa (1603-1658), który był współpracownikiem Rubensa. W latach 1636-1637 został wpisany jako mistrz w antwerpskiej Gildii św. Łukasza. W 1640 r. ożenił się z Marią Cruyt. Pełnił funkcję kapitana antwerpskiej ochotniczej straży miejskiej. Dzięki swoim wydawniczym umiejętnościom i talentowi, w poł. XVII w. stał się czołowym holenderskim drukarzem i wydawcą reprodukcji prac znanych artystów, a także swoich własnych kompozycji. Pracował m.in. w technice miedziorytu i akwaforty.

Wybrana literatura i netografia:

Karta inwentarzowa Muzeum Powiatowego w Nysie, MNa/SA 1959.
Allgemaines Lexikon der bildenden Künstler, red. U. Thieme, F. Becker, t. XXXIII, Leipzig 1939, s. 529.
Allgemaines Lexikon der bildenden Künstler, red. U. Thieme, F. Becker, t. XXXVI, Leipzig 1947, s. 332.
Genaille R., Słownik malarstwa holenderskiego i flamandzkiego, Warszawa 1975, s. 204. 
https://www.oxfordartonline.com/groveart/view/10.1093/gao/9781884446054.001.0001/oao-9781884446054-e-7000086854?rskey=b76bZF&result=1 [dostęp: 30.12.2020].
http://www.getty.edu/art/collection/artists/467/lucas-van-uden-flemish-1595-16721673/ [dostęp: 30.12.2020].
https://rkd.nl/nl/explore/artists/85847 [dostęp: 30.12.2020].
http://www.vondel.humanities.uva.nl/ecartico/persons/8461 [dostęp: 30.12.2020].
https://en.wikipedia.org/wiki/Lucas_van_Uden [dostęp: 30.12.2020].
https://en.wikipedia.org/wiki/Frans_van_den_Wyngaerde [dostęp: 30.12.2020].

oprac. Adriana Zalewska-Wąsowicz