Lipiec

Portret papieża Klemensa XIV (1769 -1774)

Czas powstania: 2. poł. XVIII w.
Autor: szkoła śląska
Wymiary: wysokość - 135 cm, szerokość – 105 cm
Technika: olej na płótnie

Lipcowym eksponatem miesiąca jest portret papieża Klemensa XIV (1769 -1774), właśc. Giovanni Lorenzo Ganganelli.
Obraz przedstawia postać mężczyzny w starszym wieku, ubranego w strój chórowy. Portretowany zasiada w wysokim fotelu obitym purpurową tkaniną, z podpartymi na tłoczonej kolumience podłokietnikami. Jego sylwetka ukazana została „en trois quarts”, tzn. w trzech czwartych, z ukosa, w lewą stronę. Scenerię dla postaci stanowi ciemna kotara ze zdobnym chwostem. Twarz pociągła z widocznymi oznakami upływającego czasu, w postaci bruzd na wysokim czole i opadniętych policzków. Oczy brązowe, o kształcie migdałowatym, nos długi, lekko zaczerwienione zamknięte usta. Nakrycie głowy stanowi camaro - podszyta gronostajowym futrem czerwona aksamitna czapka. Spod niej wystają kosmyki siwych włosów kontrastujące z ciemnymi, lekko ściągniętymi brwiami. Prawa ręka oparta na podłokietniku, uniesiona jest ku górze w geście błogosławieństwa. Na palcu widoczny jeden z symboli papiestwa - Pierścień Rybaka z wyrytą postacią św. Piotra łowiącego ryby. W opuszczonej lewej dłoni portretowany trzyma najprawdopodobniej list. Obecność listu w malarstwie portretowym XVIII w. wskazywała na wykształcenie albo była znakiem sprawowanej funkcji. W przypadku głowy Kościoła katolickiego oznaczała jego rolę jako przewodnika i nauczyciela przekazującego wiernym swe nauki i decyzje.
Ramiona mężczyzny okrywa tzw. mucet – sięgająca do ramion peleryna w kolorze czerwieni, podszyta białym futerkiem. Pod nią komża z długimi rękawami zakończonymi koronkowym mankietem. Pod peleryną długa biała sutanna układająca się w fałdy. Na ramionach przewieszona szara stuła zdobiona złotym ornamentem roślinnym i ówczesnym herbem papieskim. W tym miejscu warto nadmienić, iż każdy Ojciec Święty posiadał własny herb, symbolizujący jego pontyfikat. W skład papieskiego herbu tradycyjnie wchodziły złoty i srebrny klucz, reprezentujący siłę łączenia i rozwiązywania spraw na ziemi (srebrny) i w niebie (złoty). Dawniej stałym heraldycznym elementem herbu była tiara (zastąpiona przez Benedykta XVI mitrą). Natomiast na tarczy umieszczone były elementy charakterystyczne dla danego papieża. W przypadku Klemensa XIV był to herb franciszkanów, z którego Giovanni Ganganelli się wywodził. Były to splecione na tle krzyża dwie ręce, jedna obnażona – Chrystusa, druga przyodziana w habit – św. Franciszka.

Przyszły papież, Giovanni Vinzenzo Antonio Ganganelli, urodził się 31 X 1705 roku w Sant’Arcangelo koło Rimini jako syn lekarza. W wieku siedemnastu lat wstąpił do zakonu franciszkanów, gdzie przyjął imię po swym ojcu Lorenzo. Z początkiem lat 30. XVIII w. jako doktor teologii wykładał w kolegiach franciszkańskich, a następnie został rektorem kolegium św. Bonifacego w Rzymie. Był uznanym teologiem i autorem dzieła poświęconego Ignacemu Loyoli – założycielowi Towarzystwa Jezusowego, gdy powołano go do Świętego Oficjum. Wiele czasu poświęcał na studiowanie pism starożytnych filozofów, scholastyków, a przede wszystkim Pisma Świętego. Dwukrotnie nie przyjął wyboru na generała franciszkanów, być może mając ambicje objęcia wyższego urzędu. W 1759 r. papież Klemens XIII mianował go kardynałem (podobno dzięki poparciu Lorenza Ricci - przełożonego jezuitów).

Konklawe zwołane w 1769 r. po śmierci Klemensa XIII zdominowane było przez potężne wpływy mocarstw, w szczególności Burbonów żądających rozwiązania Towarzystwa Jezusowego, pod groźbą odrzucenia kandydatur sprzyjających zakonowi. Kompromisowym kandydatem wydawał się Lorezno Ganganelli, który jako jedyny przyznał, iż kasata zakonu jezuitów jest możliwa w zgodzie z prawem kanonicznym. Opinią tą zyskał poparcie dworów katolickich. Umiarkowane poglądy, postawa głębokiej religijności oraz pobożność kardynała podobały się również zwolennikom zachowania dawnych przywilejów.
19 maja 1769 r. kardynał Ganganelli po długim i burzliwym głosowaniu, dzięki porozumieniu obu stronnictw, został wybrany na 249. papieża, przyjmując po swym poprzedniku imię Klemens. Wkrótce państwa europejskie upomniały się o realizację obietnicy – kasatę Towarzystwa Jezusowego, licząc na przejęcie ich majątku. Początkowo papież miał nadzieję na rozwiązanie problemu poprzez reformę zakonu czy zamykanie seminariów. Nie spotkało się to jednak z aprobatą władz zakonu. Lorenzo Ricci – generał jezuitów miał wypowiedzieć słowa „Sint ut sunt aut non sint” („Niech będą jak są albo niech nie będą”). Groźby monarchii burbońskich o zerwaniu stosunków dyplomatycznych z Watykanem spowodowały porzucenie polityki kompromisu. W sierpniu 1773 r. ostatecznie uginając się pod naciskiem dworów, Klemens XIV ogłosił breve „Dominus ac Redemtor noster” ( „Pan i Odkupiciel nasz”) znoszące zakon jezuitów. W liście tym, biskup Rzymu nie potępił jego członków czy poglądy doktrynalne, ale wyliczył konflikty jakie mieli z innym zakonami i władzami świeckimi, a także wskazał na konieczność przywrócenia ładu w Kościele. Niewątpliwie akt ten naznaczający pontyfikat Klemensa XIV, mimo wszelkich usprawiedliwień, wyraźnie świadczył o słabości, a nawet utracie autorytetu papiestwa.
W okresie jego rządów doszło do I rozbioru Polski, któremu nieskutecznie starał się zapobiec. Podobnie jak wielu jego poprzedników i następców na Stolicy Apostolskiej, miłował sztukę i muzykę, otaczał opieką artystów i pisarzy, a dzięki jego inicjatywie powstało Museo Pio-Clementino. Zyskał sympatię wiernych dbając o najbardziej potrzebujących, zmniejszył obciążenia podatkowe poddanych i zreformował administrację publiczną. Jednym z jego ulubionych form spędzania wolnego czasu była jazda konna.
Przez ostatnie lata życia papież zmagał się z depresją, demencją i paranoją. Zmarł w Rzymie 22 września 1774 r. Po przeprowadzeniu sekcji nie stwierdzono udziału w jego śmierci osób trzecich. W 1802 roku szczątki Klemensa XIV zostały przeniesione do franciszkańskiej Bazyliki XII Apostołów, gdzie stanął nagrobek, wyrzeźbiony przez Antonio Canovę.

Przypuszczalnie omawiany obraz wykonano na podstawie innego portretu papieskiego, autorstwa uznanego włoskiego artysty Giovanniego Domenica Porta (1722-1780) – oficjalnego portrecistę Klemensa XIII i Piusa VI. Prezentowany portret powstał w XVIII wieku z przeznaczeniem do refektarza kolegium jezuickiego jako wyraz hołdu dla urzędującego papieża. 
Interesująca jest historia identyfikacji obrazu, bowiem przez wiele lat uchodził za portret Klemensa XI. Około połowy XIX wieku został wpisany do księgi inwentarzowej kolegium „Carolinum” w Nysie jako wizerunek papieża Klemensa XIV. Późniejsze informacje, pochodzące z XX wieku, opisują obraz jako portret Klemensa XI – być może przeoczono wówczas rzymską cyfrę V i omyłkowo przemianowano osobę papieża. Ten błąd pojawia się także w artykule „Die Aula des Staatl. Gymnasiums “Carolinum” in Neisse und Ihre Restauration” ukazanym w „Jahres Bericht des Neisser Kunst- und Alterthums-Vereins, t. XXXIX (1936), którego autor - dr Harendza identyfikuje papieża Klemensa XIV jako Klemensa XI (1700–1724).
W latach 1929 - 1930 dzieło poddano zabiegom konserwatorskim, które przeprowadzili znani artyści malarze: Simon z Nysy i Walter Schölei z Wrocławia. W 1950 roku obraz trafił do nyskiego muzeum i został wpisany do inwentarza jako portret papieża Klemensa XI. Jednak badania przeprowadzone przez pracowników Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu w 1983 r. wykazały, iż jest to w rzeczywistości wizerunek Klemensa XIV. Potwierdził to także list dyrektora „Musei e Gallerie Pontificie” w 1988 r. Najistotniejszym elementem identyfikacyjnym okazał się usytuowany na stule herb papieski - splecione na tle krzyża dwie ręce (herb franciszkański).
 

Wybrana literatura i netografia:
Karta inwentarzowa Muzeum Powiatowego MNa/SA, 135.
Kelly J.N.D., Encyklopedia Papieży, Warszawa 1997.
Pawlik K., Wokół jednego zabytku, [w:] „Spotkania z zabytkami”, nr 6, 1989.
Von Ranke L., Dzieje papiestwa w XVI-XIX wieku, tom II, Warszawa 1981.
Słodczyk R., Znaczenie listu w malarstwie w XVII i XVIII wieku oraz w ówczesnej powieści epistolarnej, [w:]
https://repozytorium.amu.edu.pl/bitstream/10593/6428/1/165-192.pdf [dostęp: 19.06.2021]
Wierusz - Kowalski J., Poczet Papieży, Warszawa 1985.
http://www.vatican.va/content/clemens-xiv/it/documents/breve-dominus-ac-redemptor-21-luglio-1773.html [dostęp: 19.06.2021]

oprac. Ewelina Kucia