Iluminacje Manuskryptu Pisma Świętego (1354 r.)
Miejsce i czas powstania: Trutnowo (?), 1354 r.
Autorzy: iluminator - Mikołaj z Pragi, skryba - Fryderyk z Ratyzbony
Wymiary: wysokość - 47 cm, szerokość – 32.5 cm, długość – 15 cm
Materiał i technika: pergamin, rękopis, malatura, złocenia
Przy prezentacji kolejnego eksponatu miesiąca, chcielibyśmy zwrócić Państwa uwagę na wybrane iluminacje manuskryptu Pisma Świętego, będącego jednym z najcenniejszych zabytków rękopiśmiennych w naszych zbiorach.
Manuskrypt zwany „Biblią Nyską” spisany jest na 499 kartach pergaminowych w języku łacińskim. To obszerne dzieło zawiera teksty Starego Testamentu, Ewangelii i Dziejów Apostolskich z Listami św. Pawła oraz Apokalipsą św. Jana. Rękopis jest bogato iluminowany, każda księga biblijna oraz prologi zaczynają się ozdobnym inicjałem. Ostatnią stronę manuskryptu zdobi kolofon figuralny z postaciami twórców Biblii: iluminator - Mikołaj z Pragi, skryba - Fryderyk z Ratyzbony oraz fundator kodeksu - proboszcz Eberhard.
Określenie iluminacja pochodzi od łacińskiego słowa illuminare, co oznacza „rozświetlać”, „rozjaśniać”. Mianem tym nazywane są wszelkiego rodzaju zdobienia rękopisów - inicjały, miniatury, rubrykowanie, a także dekoracja marginalna – floratury, bordiury i drolerie.
Iluminacje niewątpliwie podnosiły wartość rękopisu wzbogacając go o walory estetyczne, ale przede wszystkim miały pomóc czytelnikowi w zrozumieniu treści i przyciągać wzrok do ważnych fragmentów tekstu, podkreślając lub komentując jego znaczenie. Zastosowane w iluminacjach kolory również odgrywają istotną rolę, ponieważ działając na podświadomość potrafią wzbudzić emocje -zachwyt lub niechęć, można je odczytać nie tylko jako ładne lub brzydkie, ale także jako dobre lub złe. W średniowieczu każdy kolor miał swoją symbolikę (np. biel była barwą czystości i niewinności, złoty symbolizował światło Boga, a czerń odzwierciedlała grzech i diabła), dlatego malowano czystymi barwami chromatycznymi i unikano ich łączenia. Pigmenty, z których wyrabiano farby, pozyskiwano m.in. z sadzy, kości, kolorowej ziemi, minerałów, a także z żywic i ekstraktów roślinnych. Używano sproszkowanych kamieni szlachetnych oraz złota płatkowego i srebra.
Iluminowany inicjał jest pierwszą literą wyrazu i stanowi wizualny punkt odniesienia, zaznaczając podział tekstu na księgi, prologi, rozdziały, a nawet wersety. Rozmiar i zdobienie świadczą zarówno o jego lokalizacji, jak i znaczeniu. Litery, które rozpoczynają tekst zasługujący na większą uwagę, są większe i bardziej zdobne. W okresie gotyku inicjały zapożyczyły wiele cech witrażu i stały się ramą dla ilustracji. Zaczęto stosować również ornamentykę roślinną, tzw. floraturę, która wychodząc od inicjału pnie się po marginesach tworząc bordiurę, czyli obramowanie nadające stronie spójność. Jej krawędzie mogły zamykać cały tekst lub pojawiać się tylko częściowo na lewym, prawym, górnym lub dolnym marginesie, a także między dwoma kolumnami tekstu na stronie. Iluminacjami wyróżniającymi się na tle innych zdobień, z powodu bardziej wymagającej formy zdobnictwa są miniatury. To figuralne kompozycje malarskie, które mogły być czysto dekoracyjne albo posiadać cechy ilustracji i nawiązywać do tekstu. Ich nazwa pochodzi od czerwonego pigmentu (łac. minium) stosowanego przy rubrykowaniu, czyli pisaniu niektórych liter bądź większych fragmentów tekstu czerwoną barwą.
W manuskrypcie „Biblii Nyskiej” możemy zaobserwować miniatury inicjałowe, czyli takie, których kompozycja zamyka się w ramach inicjału oraz winietowe, znajdujące się na marginaliach i będące częścią bordiury, a także ujęte w medaliony.
Przy przedstawianiu postaci biblijnych i świętych, zastosowano tradycyjne ikonograficzne symbole i atrybuty, dzięki którym możemy te postaci rozpoznać i zidentyfikować. Takim przykładem jest miniatura inicjałowa „P” ze św. Piotrem Apostołem, który przedstawiony jest w pozycji siedzącej, jako łysiejący, brodaty, siwy starzec, dzierżący w dłoni swój atrybut - klucz do królestwa niebieskiego. Symbolizuje on najwyższą władzę nad Kościołem - jak czytamy w Ewangelii według św. Mateusza – „I tobie dam klucze królestwa niebieskiego; cokolwiek zwiążesz na ziemi, będzie związane w niebie, a co rozwiążesz na ziemi, będzie rozwiązane w niebie” (Mt 16,19). Złoty nimb wokół głowy świętego oznacza przynależność do istot wyższych i boskie prowadzenie. Czerwień jego szaty symbolizuje m.in. najwyższe kapłaństwo, natomiast zielona peleryna oznacza nadzieję na osiągnięcie wiekuistego szczęścia. Po prawej stronie możemy zauważyć postać zoomorficzną przypominającą psa lub smoka w barwach fioletu. To kolor wynikający z połączenia czerwieni i błękitu - symbolizuje równowagę między niebem a ziemią, duchem a ciałem, oznacza całkowite zjednoczenie Boga z człowiekiem. Trzon litery ozdobiono motywem roślinnym w postaci rzędu kwiatów, a górna i dolna część inicjału, zakończona jest liściem akantu, który łączy się z bordiurą.
Kolejnym przykładem jest miniatura inicjałowa „P” z przedstawieniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Zwróćmy uwagę na bardzo interesującą kompozycję, w której wznosząca się ku niebu postać Maryi widoczna jest tylko częściowo, a święci będący świadkami całego zdarzenia, widzą jedynie jej stopy i fragment sukni oraz ślad, jaki pozostawiła na trawiastym pagórku w postaci odcisku stóp. Bardzo dobrze przemyślano również kompozycję kolorystyczną, która układa się niemal symetrycznie. Barwy są czyste i chromatyczne. Błękit nieba symbolizuje boskość i uduchowienie, a suknia w kolorze różu będącego połączeniem czerwieni i bieli oznacza miłość i czystość. Po prawej stronie inicjału znajduje się motyw zoomorficzny, tym razem przedstawiający ptaka, ujęty w identyczny sposób jak w przykładzie powyżej i również w odcieniach fioletu, Lewa górna część litery wychodzi poza inicjał i pnie się do góry delikatnym motywem roślinnym tworząc bordiurę, natomiast dolna część łączy się z ozdobnymi miniaturami winietowymi widocznymi w dolnej części marginesu.
Są to przykłady miniatur, które dzięki swojej symbolice nawiązują do tekstu w sposób bardziej lub mniej dosłowny. Na marginesach możemy również odnaleźć iluminacje znacznie odbiegające od treści Biblii, np. tańczące i grające na instrumentach małpy, bociana podszczypującego dziobem nagą postać czy mężczyznę ze spuszczonymi spodniami. Oprócz istot ludzkich i zwierzęcych możemy również odnaleźć mityczne smoki oraz różnego rodzaju hybrydy. Wszystkie te niezwykłe postacie będące częścią scen rodzajowych o charakterze humorystycznym nazywane są droleriami (fr. drôlerie – „żartobliwe”). Zaczęły pojawiać się w połowie XIII w. i z czasem stały się coraz bardziej popularne, aż do drugiej połowy XIV w. Te satyryczne przedstawienia do dziś fascynują i skłaniają do refleksji. Być może były tylko żartem i parodią, ale mogły być również komentarzem lub wskazówką iluminatora, który chciał unaocznić to, czego nie można było napisać słowami. Badacze średniowiecznych manuskryptów zauważają, że tekst Biblii zarezerwowany jest dla „świata Boga i świętych”, natomiast drolerie należą do marginesu - dosłownie i w przenośni. Wyraźnie widoczny jest podział na sacrum i profanum.
Wybrana literatura i netografia:
Karta inwentarzowa Muzeum Powiatowego w Nysie, MNa/RA 55.
Gutowski M., Komizm w polskiej sztuce gotyckiej, Warszawa 1973.
Manuscripts and Special Collections, [w:] University of Nottingam, https://www.nottingham.ac.uk/manuscriptsandspecialcollections/researchguidance/medievalbooks/decorationandillumination.aspx [dostęp: 27.07.2021]
Marecki J., Rotter L., Jak czytać wizerunki świętych, Kraków 2013.
Martignoni A., Jean Wirth, Les marges à drôleries des manuscrits gothiques (1250-1350), [w:] Cahiers de Recherches Médiévales et Humanistes, https://journals.openedition.org/crm/11605 [dostęp: 27.07.2021]
Sękowski R., Biblia nyska czeskich bożogrobców, Opole 2019.
Schneider D., Herstellung der Bücher im mittelalterlichen Skriptorium, [w:] Virtuelles Museum Digital Humanities, https://dhmuseum.uni-trier.de/node/359 [dostęp: 27.07.2021]
Trajlinková E., Duchovní čtení iluminací Ježíše Krista v rukopisech Metropolitní kapituly sv. Václava v Olomouci, Olomouc 2011.
Oprac. Joanna Kluzek
