Logo

Muzeum Powiatowe w Nysie

48-300 Nysa, ul. Biskupa Jarosława 11, tel. 77 433 20 83, 77 435 50 10

Czerwiec


Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie

Rzeźba drewniana polichromowana św. Michał Archanioł

Autor, szkoła: warsztat "Mistrza z Gościszowic", powiat Szprotawa
Miejsce i czas powstania: Śląsk, XVI w.
Materiał i technika: drewno lipowe, polichromia, srebrzenia
Wymiary: wysokość - 100 cm

Kolejnym eksponatem miesiąca jest drewniana rzeźba polichromowana z przedstawieniem św. Michała Archanioła.
Niemal we wszystkich religiach aniołowie to byty duchowe, obdarzone wysoką inteligencją, siłą woli i niezwykłą świętością. Mogą nieustająco obcować z Bogiem jako Jego szczególnie umiłowane dzieci, całkowicie oddane kontemplacji, miłości i chwale Boga. Bóg czyni ich niekiedy swoimi posłannikami do ludzi. Aniołów w niebie jest nieskończenie wiele. Są ich całe zastępy. I chociaż są doskonałe, obdarzone niesamowitą mądrością, wiedzą i dobrocią, to istnieje wśród nich hierarchia. We wrześniu czczeni są trzej aniołowie, stojący w hierarchii niebiańskiej wyżej, niż pozostali. Mowa tutaj o archaniołach: Michale, Gabrielu oraz Rafale. W ciągu wieków Bóg powierzał im specjalne misje wobec ludzi. 
Michał jest najpotężniejszym i najwaleczniejszym z duchów, podczas gdy dwaj pozostali archaniołowie to istoty łagodne. Uchodzi za anioła pilnującego Bożego tronu, jest aniołem sądu i sprawiedliwości oraz łaski i zmiłowania. Hebrajskie imię Mika’el oznacza „Któż jak Bóg” (tzn. któż może równać się z Bogiem?). Kiedy jeden z aniołów – Lucyfer, zbuntował się przeciwko Bogu i do buntu namówił część aniołów, którzy przez swoją pychę stali się szatanami, Michał Archanioł miał wystąpić jako pierwszy przeciwko niemu z okrzykiem „Któż jak Bóg!” i wypowiedzieć im wojnę. Opis tej walki jest ukazany w Apokalipsie św. Jana. Lucyfer oraz jego armia zostali pokonani, po czym strąceni do piekła.
Kult św. Michała Archanioła istnieje od początku chrześcijaństwa. W przeszłości był patronem i wzorem dla walczących orężem, dlatego też wzywano go na świadka podczas pasowania na rycerza. Według tradycji stoi on przy umierających i towarzyszy ich duszom w drodze do wieczności. Dlatego też bardzo często bywa opiekunem kaplic cmentarnych. Przez artystów przedstawiany jest zazwyczaj jako rycerz w zbroi, z mieczem, z pokonanym i związanym szatanem w postaci smoka u stóp. Św. Michał Archanioł trzyma również w ręku wagę - symbol odmierzania dobrych uczynków, zaś symbolem dobrych uczynków jest złoto - dlatego jest też patronem złotników i rytowników.
Prezentowana rzeźba jest wykonana z drewna lipowego, pełna, wolnostojąca i polichromowana. Przedstawia postać św. Michała Archanioła w lekkim kontrapoście, z prawą nogą wysuniętą do przodu i prawą ręką wzniesioną do góry, trzymając ponad głową „płonący” miecz w odcieniu czerwono-żółtym. Na ramionach ma zarzucony udrapowany czerwony płaszcz spięty paskiem pod szyją. Spod płaszcza widoczna jest długa srebrzona szata. Na piersi dwie krzyżujące się wstęgi. Brązowe włosy sięgające ramion okalają łukiem twarz o zaróżowionych policzkach, drobnych ustach i cienkich łukach brwiowych.
Rzeźba po 1931 roku została poddana konserwacji. Zupełnie zmieniono jej wygląd poprzez nałożenie grubej warstwy zaprawy oraz pokrycie całego obiektu nową olejną polichromią. Posiadała ciemnoczerwony płaszcz, żółto-ugrową suknię, czarne paski krzyżujące się na piersi, czarną podstawę oraz żółtawą karnację z wyraźnym podkreśleniem ust, oczu oraz różowych policzków. Farbę na płaszczu oraz sukni kładziono z celowymi przetarciami, co miało nadać rzeźbie zabytkowy wygląd, podkreślić jej pochodzenie z odległej przeszłości. Wówczas również dodano rzeźbie nowe skrzydła, wagę i miecz w prawej ręce oraz przypuszczalnie wymieniono obie dłonie (fot. 1).
Na zdjęciu zamieszczonym w jednym z artykułów „Jahresbericht des Neisser Kunst- und Altertums-Vereins” z 1930  r.  św. Michał Archanioł pokazany jest jeszcze przed tymi zmianami. Widoczne są resztki polichromii, brak lewej dłoni oraz nieco inne odchylenie dłoni prawej. Na fotografii jest ona zdecydowanie przechylona w stronę lewą i nieco do tyłu (fot. 2). Modelunek zrekonstruowanej dłoni jest dosyć nieudolny, a przede wszystkim bez ekspresji. 
W 1968 r. rzeźba została poddana kolejnej konserwacji, gdyż posiadała uszkodzenia mechaniczne pochodzące z okresu II wojny światowej - przestrzelenie klatki piersiowej z prawego boku oraz dwa otwory po kulach pistoletowych pod lewym okiem (fot. 3). Ubytki zakitowano oraz zdecydowano o usunięciu wtórnych skrzydeł i wagi. Pozostawiono natomiast zrekonstruowane dłonie oraz miecz (fot. 4).
W roku 2010 figura przedstawiająca św. Michała Archanioła ponownie przeszła zabiegi konserwatorskie. Polichromia na lewej dłoni świętego zaczęła odpryskiwać. Oprócz podklejenia osypującej się warstwy malarskiej, podjęto decyzję, aby usunąć nieestetyczne przemalowania płaszcza oraz sukni. Według opisu we wspomnianym roczniku „Jahresbericht des Neisser Kunst- und Altertums-Vereins” (1930), płaszcz z zewnątrz jest w kolorze czerwonym, a od wewnątrz jasnoniebieski. Pasy krzyżujące się na piersi również czerwone, a suknia srebrzona. Postanowiono zmienić kolorystykę wg tego opisu.
 Jak podają źródła, rzeźbę św. Michała Archanioła z pewnością można zaliczyć do warsztatu „Mistrza ołtarza z Gościszowic” (powiat Szprotawa). Ów mistrz jest tajemniczą postacią. Kiedy konkretna osoba jest trudna do ustalenia, historia sztuki nadaje jej miano od najbardziej znanego, reprezentacyjnego dzieła z zespołu zabytków, przypisywanego jednemu warsztatowi. Dlaczego używa się określenia „warsztat”? Wszystko dlatego, że piętno tego konkretnego mistrza nosi tak wiele prac, iż nie mógł ich wykonać jeden człowiek, nawet najbardziej pracowity. Na jego miano i popularność pracował zastęp uczniów, co w tamtych czasach było często praktykowane. W warsztacie tym wykonywano przede wszystkim nastawy ołtarzowe, składające się zwykle z rzeźbionych części środkowych oraz skrzydeł - malowanych i rzeźbionych. Swoją działalność prowadził przede wszystkim na terenie północno-zachodniego Śląska. Tworzył na przełomie XV i XVI w. Postacie jego rzeźb są chłopięce, delikatne w budowie, niekiedy aż lalkowate. W jego pracach dopatrywano się oddziaływań rzeźby południowoniemieckiej oraz śląskiej, zwłaszcza wrocławskiego kręgu Jakuba Beinharta. Przyjmuje się, że „Mistrz ołtarza z Gościszowic” był kontynuatorem stylu wrocławskiego „Mistrza lat 1486/87”. Najprawdopodobniej znał osobiście Wita Stwosza, który w tym czasie przebywał Wrocławiu.
W karcie inwentarzowej rzeźby przedstawiającej św. Michała Archanioła jest niewiele informacji na temat pochodzenia figury i tego, w jaki sposób znalazła się w naszych zbiorach. W rubryce „data i sposób nabycia” widnieje wpis: „1945 r. – Nysa – Berschdorf”. Być może chodzi tutaj o Carla Berschdorfa – właściciela jednej z prestiżowych firm organmistrzowskich, działających na Śląsku w okresie przed-  i międzywojennym. Zakład ten działał w Nysie w latach 1889-1945, a mieścił się przy ulicy Mariackiej 14/16. Po zakończeniu II wojny światowej Carl był kilkakrotnie wysiedlany. Niewykluczone, że był w posiadaniu rzeźby św. Michała Archanioła i przed opuszczeniem miasta postanowił przekazać obiekt nyskiemu Muzeum.
Omawiana rzeźba znajduje się na ekspozycji stałej pierwszego piętra Muzeum Powiatowego w Nysie, w pierwszej sali „Nyskiego Rzemiosła Artystycznego i Pamiątek Miejskich”.

 Wybrana literatura i netografia:
Archiwum Zakładowe Muzeum Powiatowego w Nysie, sygn. 2/134, Dokumentacja konserwatorska – rzeźba św. Michał Archanioł, XVI w., Nysa 1968. 
Karta inwentarzowa Muzeum Powiatowego w Nysie, nr MNa/SA 237.
Grundmann W., Mittelalterliche Plastik in Neisser Privatbesitz, [w:] „Jahresbericht des Neisser Kunst-und Altertums-Vereins“, t.34, Neisse 1931, s. 15, 24, 25.
Hoever H. o.SOCist., Żywoty Świętych Pańskich. Na każdy dzień roku, Olsztyn 1988, s. 353-354.
Polak G., Księga Świętych, Kraków 2013, s.73-76.
https://www.niedziela.pl/artykul/126970/nd/Sw-Michal-Archaniol-%E2%80%93-patron-dobrej
https://web.archive.org/web/20200103120747/https://gazetalubuska.pl/historycy-sztuki-tropia- tajemnice-naszego-mistrza/ar/7987953
https://zabytkoweinstrumenty.wordpress.com/2013/04/13/10-63-berschdorf-z-nysy/ 
Oprac. Ewelina Małyk