Logo

Muzeum Powiatowe w Nysie

48-300 Nysa, ul. Biskupa Jarosława 11, tel. 77 433 20 83, 77 435 50 10

Kwiecień


Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie

Kamienne kule armatnie

Datowanie: XVI- XVII wiek
Materiał: piaskowiec

Zapewne niewiele osób odwiedzających Muzeum Powiatowe w Nysie zdaje sobie sprawę z faktu, że eksponowane tu w różnych zakątkach ekspozycji kamienne kule armatnie, to prawdopodobnie najliczniejszy zbiór tego typu w Polsce. Zespół ten liczy bowiem 172 kule, i pod względem ilości równać się z nim może jedynie arsenał przechowywany w Muzeum Zamkowym w Malborku. Ogółem, w zbiorach polskich muzeów znajduje się obecnie nieco ponad 1100 takich pocisków. Znajdywane są najczęściej na terenach zamków, twierdz, miast oraz polach bitew.

Kule kamienne były podstawowym rodzajem amunicji do wielkokalibrowej broni artyleryjskiej w jej początkowej fazie rozwoju, to jest w okresie XIV i XV w. Stanowiły wówczas amunicję do tak zwanych bombard, inaczej zwanych murołomami – dział wykuwanych z żelaza lub odlewanych z brązu, których lufa rozszerzała się lekko w kierunku wylotu. Długość bombard wynosiła od 3 do 7 kalibrów kuli.

Od wieku XVI datuje się znaczący rozwój w sztuce artyleryjskiej. Pojawiły się dłuższe i staranniej kalibrowane odprzodowe działa – kartauny, o średniej długości lufy od 14 do 27 kalibrów, oraz kolubryny o lufach długości od 27 do 40 kalibrów. Do tego rodzaju armat używano już zasadniczo kul żelaznych. Należy sobie jednak zdać sprawę, że przezbrajanie armii, zamków i twierdz w zakresie ciężkiej artylerii oblężniczej było wielkim wyzwaniem finansowym, tak więc długo jeszcze przeżywały się starego typu bombardy, dla których przechowywano i zamawiano nowe pociski kamienne. Potwierdzają to dane historyczne – we Wrocławiu w połowie XVI w. kilka tysięcy kul kamiennych stanowiło jeszcze ¼ zapasów amunicji tamtejszego arsenału, a spisy inwentarzy z XVII w. wspominają na przykład o zbiorze dużej ilości kul kamiennych w Malborku oraz o zapasie liczącym 2550 kul kamiennych będących w posiadaniu księcia legnickiego. Ponadto należy zwrócić uwagę na pojawiające się w wieku XVII określenie nowego typu dział – były to tak zwane „petryery”, która to nazwa wskazuje na rodzaj używanych do nich pocisków (łac. petra – skała).

I właśnie z tym drugim, schyłkowym okresem stosowania kamiennej amunicji należy najpewniej wiązać zbiór kul z Nysy. Wskazuje na to kontekst ich znalezienia – znakomita większość tego zbioru do gromadne znalezisko dokonane w 1974 r. w trakcie prac budowalnych prowadzonych na północny zachód od ciągu ul. Chodowieckiego. Jest to teren już poza linią średniowiecznych, miejskich murów obronnych, gdzie od lat 40. XVII w. powstawały elementy nowej twierdzy. W efekcie wokół Nysy wzniesiono system umocnień nowożytnych z 10 bastionami. Dwa z nich – bastion św. Barbary i bastion św. Jakuba istniały niegdyś w rejonie omawianego tu znaleziska, tak więc z dużą dozą prawdopodobieństwa można przyjąć, że odkryte kule kamienne to część dawnego zapasu bastionowej amunicji.

W zespole nyskich kul kamiennych wyróżnić można 6 grup kalibrowych: około 13,5–14 cm, 16–17 cm, 24-26 cm, 30-31,5 cm, 33-33,5 cm. Waga tych pocisków waha się odpowiednio od około 3,5 do blisko 50 kg. Stosunkowo duża spójność grup kalibrowych, wagowych i regularność kształtów, zdają się potwierdzać późniejszą cezurę w zakresie datowania tego rodzaju obiektów. Uwagę zwraca pojedynczy egzemplarz domniemanej kuli armatniej o średnicy 44,5 cm. Ponadto na jednej kuli o średnicy 31-32 cm, widnieje znak w postaci sześcioramiennej gwiazdki utworzonej z trzech przecinających się linii rytych, z krótką, poziomą linią u podstawy jednej linii. Znaki kamieniarskie na kulach zdarzają się niezwykle rzadko, stąd też trudno o ich jednoznaczną interpretację. Być może jest to symbol wytwórcy, lub - co mniej prawdopodobne – oznaczenie wagi lub kalibru kuli.

Nyskie kule wykonane są z piaskowca. Potwierdza to regułę, że na Śląsku i całym południu Polski kule wykonywano ze skał osadowych – z piaskowca i wapienia. W Polsce środkowej i północnej natomiast zdecydowanie dominował surowiec granitowy, co stanowi ponad 2/3 całego znanego zbioru kul z terenu Polski. Granit, jako skała twardsza i cięższa umożliwiał wytwarzanie kul lepszej jakości. Zapewne przekładało się to na mniejszą skuteczność kul piaskowcowych w stosunku do granitowych. W wypadku Śląska i samej Nysy przeważały chyba jednak względy ekonomiczne związane z powszechną dostępnością i łatwiejszą obróbką surowca jakim były skały osadowe.
Ułożone w piramidy zbiory kul kamiennych można zobaczyć na dziedzińcu Muzeum Powiatowego w Nysie oraz na wystawie militariów, na – I piętrze wystaw stałych.

Bibliografia:

Strzyż P., Średniowieczna broń palna w Polsce. Studium archeologiczne, Łódź 2011 (tu dalsza lit.),
Gradowski M., Żygulski Z., Słownik uzbrojenia historycznego, Warszawa 1994.
Zdanowicz T., Nowożytne fortyfikacje Nysy do 1741 r. [w:] Nyskie fortyfikacje na przestrzeni dziejów, Nysa 2010, s. 25-38.
Księga Inwentarzowa historycznych zbiorów archeologicznych Muzeum Powiatowego w Nysie

Wikipedia:
https://pl.wikipedia.org/wiki/Kula_armatnia
https://pl.wikipedia.org/wiki/Bombarda
https://pl.wikipedia.org/wiki/Kartauna
https://pl.wikipedia.org/wiki/Kolubryna

Oprac. Mariusz Krawczyk