Miecz z Kielczy
Czas powstania: około 1000 – 800 lat przed naszą erą (epoka brązu)
Materiał i technika: odlew z brązu
Długość: 88 cm
W kolekcji archeologicznej Muzeum Powiatowego w Nysie od 1945 roku znajduje się fragment miecza z brązu, którego wiek określa się na blisko 3 tysiące lat. Jest to zabytek o pasjonującej historii, nie tylko tej najdawniejszej, ale i bliższej, obejmującej ostatnie stulecie. Zabytek został odkryty niespełna 100 lat temu w niewielkiej miejscowości Kielcza w powiecie strzeleckim, stąd w literaturze określany jest jako miecz z Kielczy. To tutaj w roku 1922 lub 1923, w lesie na wschód od wioski znaleziony został skarb, na który składały się trzy miecze. Szczególnie cenny był jeden z nich, tak zwany antenowy. Trafił on do zbiorów Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, wówczas Oberschlesisches Landesmuseum. Pod koniec drugiej wojny światowej Niemcy w obawie przed zbliżającym się frontem spakowali i ewakuowali najcenniejszą część bytomskich zbiorów archeologicznych. Wówczas miecz z Kielczy zaginął. W niewyjaśnionych do dziś okolicznościach znalazł się on w zbiorach nyskiego muzeum. Niestety, w wyniku wojennej zawieruchy został on znacznie uszkodzony – z całego miecza zachował się jedynie fragment o długości 30 cm – rękojeść z odcinkiem głowni. Ponadto nosi on ślady przepalenia, prawdopodobnie wskutek pożaru, oraz szczerby na krawędzi głowni wskazujące, że ktoś celowo przyczynił się do jego dewastacji. W wyniku wtórnego przepalenia całkowicie stopiła się ołowiana wkładka stanowiąca wypełnienie wnętrza rękojeści. Pomimo tych uszkodzeń nadal pozostał bardzo cennym zabytkiem, stąd też został wyeksponowany na stałej archeologicznej wystawie poświęconej pradziejom naszego regionu. Najnowsza odsłona dziejów miecza z Kielczy rozpoczęła się w 2014 roku, kiedy to nyskie muzeum odwiedził Michał Bugaj – archeolog – specjalista i badacz mieczy z epoki brązu. Był to jego pierwszy kontakt z oryginalnym zabytkiem, znanym mu do tej pory wyłącznie z litera-tury, archiwalnych fotografii i rycin. W porozumieniu z Muzeum Powiatowym w Nysie przeprowadził on szereg specjalistycznych badań zabytku, między innymi rentgenowskich i chemicznych. W "Nyskich Szkicach Muzealnych" z 2016 roku ukazała się publikacja na temat tego miecza jego autorstwa. Zainteresował on tym obiektem Muzeum Górnośląskie w Bytomiu, gdzie miecz był przechowywany do 1945 roku. W efekcie muzeum bytomskie w 2018 roku zorganizowało wystawę czasową pod nazwą „(Nie)znana historia. Miecz z Kielczy”. Wystawa ta, w 2019 roku została także zaprezentowana w Muzeum Powiatowym w Nysie. Jednym z elementów wystawy była wirtualna, pełna rekonstrukcja miecza. To z kolei stało się inspiracją dla pana Norberta Wacławczyka – pomysłodawcy powstania Inicjatywy Społecznej „More Antiqua”, której celem jest ratowanie i popularyzacja zabytków z rejonu Strzelec Opolskich. We współpracy z muzeami bytomskim i nyskim doprowadził on do stworzenia fizycznej kopii miecza. Na podstawie komputerowej rekonstrukcji sporządzono wydruk 3D i kilka odlewów z brązu, które są wiernymi kopiami oryginalnego, całego miecza. Jedna z nich została zakupiona przez Muzeum Powiatowe w Nysie, dzięki czemu, obok zachowanego fragmentarycznie oryginału, możemy zobaczyć także w pełnej krasie cały miecz, w formie takiej, w jakiej został odkryty 100 lat temu w Kielczy.
Miecze z brązu to rzadkie i cenne znaleziska. Były wykonywane i użytkowane w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza. Do tej pory, na terenach dzisiejszych ziem polskich znaleziono nieco ponad 300 egzemplarzy takiej broni, ale niestety większość znalezisk sprzed 1945 roku zaginęła w czasie II wojny światowej. Dzisiaj znamy tylko około 150 egzemplarzy mieczy z brązu zachowanych w zbiorach na terenie naszego kraju. Takie miecze nie były wykuwane, ale odlewane z brązu (czyli stopu miedzi z dodatkiem cyny) przed trzema tysiącami lat.
Okaz z Kielczy należy do grupy tak zwanych mieczy antenowych, którą wyróżnia bardzo charakterystyczne zakończenie rękojeści z głowicą o kształcie dwóch niedomkniętych spiral. Do tej pory podobnych mieczy odkryto w Europie około 180, w zbiorach polskich muzeów znajduje się obecnie 15 egzemplarzy. Miecz ten jest niewątpliwie importem – został zaklasyfikowany do mieczy antenowych typu Lipovka, które wytwarzane były na terenie Siedmiogrodu i północno-zachodniej Rumunii. Jednak analiza bardzo charakterystycznego zdobienia głowni miecza wiedzie nas z kolei do zachodniej Szwajcarii. Tam bowiem znaleziono miecz z brązu typu Locras - o innej formie rękojeści, ale z identycznie ornamentowaną głownią. Niewątpliwie zdobienia obydwu okazów są dziełem tego samego rzemieślnika. Co więcej, znaleziono tu także ślady pracowni odlewniczej służącej do produkcji mieczy. W związku z tym bardzo prawdopodobna staje się hipoteza, że miecz z Kielczy powstał właśnie na terenie zachodniej Szwajcarii, a na pewno zyskał tam swą ostateczną, zdobną formę.
Misternie wykonane, często zdobione miecze, trafiały do rąk najlepszych wojowników i, jak się przypuszcza, ówczesnych wodzów. Zapewne nigdy nie dowiemy się, jaką drogę przez tereny Europy środkowej przebył nasz miecz, ani w jakich okolicznościach został ukryty w ziemi na okres blisko 3 tysięcy lat. Istnieje niewielka tylko szansa, że być może kiedyś ujrzą światło dzienne szczegóły związane z losem tego zabytku z okresu ostatnich miesięcy drugiej wojny światowej. Towarzysząca mu aura tajemniczości powinna nas zachęcić do jego obejrzenia, tym bardziej, że na wystawie „Pradzieje ziemi nyskiej” obok zachowanego fragmentu oryginału właśnie spoczęła kopia ukazująca ten miecz w całej okazałości.
Jak pisze Michał Bugaj: „Zabytek pod wieloma względami jest jedyny w swoim rodzaju, co czyni zeń artefakt unikatowy. Obrazowo można powiedzieć, że w swojej kategorii eksponat ten jest dziełem na miarę wielkich mistrzów malarstwa, a na swój temat ma najprawdopodobniej najbogatszą literaturę przedmiotu spośród wszystkich mieczy brązowych znalezionych na terenie dzisiejszej Polski”.
Wybrana literatura:
Karta inwentarzowa Muzeum Powiatowego w Nysie, MNa/A/36.
Blajer W., Skarby przedmiotów metalowych z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza na ziemiach polskich, Kraków 2001.
Bugaj M., Ośrodki produkcji mieczy antenowych w Polsce, [w:] "Przegląd Archeologiczny", t. 53, 2005.
Bugaj M., Miecz z epoki brązu z Kielczy – nie całkiem utracony, nie całkiem odnaleziony, [w:] "Nyskie Szkice Muzealne", t. 9, 2016, s. 17-24; tu dalsza literatura.
Fogel J., Studia nad uzbrojeniem ludności kultury łużyckiej w dorzeczu Odry i Wisły, Poznań 1979.
Gedl M., Kultura łużycka na Górnym Śląsku, Wrocław-Warszawa-Kraków 1962.
Müller-Karpe H., Die Vollgriffschwerter der Urnenfelderzeit aus Bayern, München 1961.
Pawliński M., Zbiory muzealne i pierwsze wykopaliska 1910–1944, [w:] Muzeum Górnośląskie w Bytomiu. 100 lat dziejów, red. M. Dobkowski, J. Drabina, Bytom 2011.
Schauer P., Die Schwerter in Süddeutschland, Österreich und der Schweiz I (Griffplatten-, Griffangel- und Griffzungenschwerter), [w:] "Prähistorische Bronzefunde", t. IV:2, München 1971.
oprac. Mariusz Krawczyk
Fotografie
1. Zachowany fragment oryginalnego miecza
2. Kopia miecza
3. Fragm. kopii miecza
