Wrzesień

Sztucer myśliwski

Czas powstania: 2. połowa XIX w.
Materiał: metal, drewno
Długość całkowita broni: 131 cm

W sierpniu 2020 r. Muzeum Powiatowe w Nysie zakupiło do swoich zbiorów egzemplarz XIX-wiecznej broni myśliwskiej wykonany w nyskim zakładzie rusznikarskim. W pokaźnym zbiorze militariów nyskie muzeum posiadało do tej pory tylko 1 sztukę broni palnej sygnowaną przez nyskiego wytwórcę, pomimo że Nysa w przeszłości była znaczącym ośrodkiem rusznikarskim. Dość powiedzieć, że dysponujemy obecnie listą obejmującą blisko 100 rusznikarzy, którzy działali w Nysie w okresie od poł. XVII do poł. XX wieku. Jednym z nich był Conrad Schauder, którego sygnatura widnieje na lufie zakupionej broni. Prowadził on swój zakład wyrobu broni palnej i amunicji w 2. poł. XIX w. – najpierw przy ul. Krzywoustego (ówczesna Berlinerstrasse) nr 5, a od 1895 r. pod nr 2. Pochodził z Głuchołaz, wiemy że był mężem niejakiej Hedwig Wauer i ojcem 3 córek. Znamy dwie reklamy jego firmy. Jedna z nich ukazała się w czasopiśmie „Kattowitzer Kreisblatt”, nr 32 z 11.08.1876 r., gdzie jako producent broni i amunicji oferował do sprzedaży liczący 500 sztuk zapas broni i oporządzenia myśliwskiego, między innymi lefoszówki (czyli myśliwskie dubeltówki), broń kapiszonową i odtylcową centralnego zapłonu oraz wszelkiego rodzaju amunicję „w cenach fabrycznych”. Druga reklama została zamieszczona w wydawnictwie „Führer durch Neisse und Umgebung” („Przewodnik po Nysie i okolicach”) z 1887 r. , gdzie prezentowany jest prowadzący sprzedaż hurtową i detaliczną sklep z bronią i amunicją, wraz z ofertą usług w zakresie naprawy broni „szybko i najtaniej”. Jak wynika z treści tych reklam, Conrad Schauder specjalizował się w wyrobie i sprzedaży broni myśliwskiej. Do tej kategorii należy broń, która wzbogaciła kolekcję Muzeum Powiatowego w Nysie.

Broń zachowana w dobrym stanie, ze śladami użytkowania, choć obecnie niesprawna wskutek uszkodzeń zamka i mechanizmu spustowego. Według terminologii myśliwskiej jest to sztucer jednostrzałowy, odtylcowy, zaopatrzony w czterotaktowy zamek ślizgowo-obrotowy (zwany także suwliwo-obrotowym). Sztucer to broń myśliwska kulowa, ładowana od tyłu, z lufą gwintowaną. Bardziej popularna nazwa „strzelba” odnosi się natomiast do broni gładkolufowej – najczęściej jest to łamana dubeltówka (dwururka) z nabojami śrutowymi, przydatnymi do polowania na dzikie ptactwo i drobną zwierzynę. Sztucery służyły do polowań na tak zwanego „grubego zwierza”, jak na przykład dziki czy jelenie. Kaliber tej broni jest stosunkowo duży i wynosi 9 mm.

Nazwa „sztucer” w pierwotnym nazewnictwie wojskowym oznaczała karabin o skróconej lufie gwintowanej, co w przypadku prezentowanej tu broni jest nieco mylące, gdyż jest to broń o pokaźnych rozmiarach i długiej lufie. Jej długość całkowita to 131 cm, w tym długość lufy, bez komory zamkowej to 75 cm. Lufa masywna, o ośmiograniastym przekroju zewnętrznym. Osada broni wykonana z lakierowanego na kolor ciemnobrązowy drewna, w tym łoże o długości 35 cm. Część środkowa osady to mocno przewężona szyjka ułatwiająca chwyt broni. Chwyt dodatkowo ułatwia zdobne, drobne karbowanie szyjki, nadające jej charakterystyczną szorstkość. Kolba z wyprofilowaną stopką i tak zwanym policzkiem z jednego boku, które ułatwiają dopasowanie broni do sylwetki i twarzy strzelca. Stopka sztucera jest metalowa, uformowana z masywnego odlewu, którego ciężar służy odpowiedniemu wyważeniu broni. Uwagę zwraca fantazyjny kształt kabłąka spustowego. Sam kabłąk zdobiony jest rytym ornamentem z motywami roślinnymi oraz tarczką z panopliami, gdzie dodatkowo u podstawy znajdują się przedstawienia myśliwskiego oporządzenia – sakwa i róg. Broń posiada 2 języki spustowe – jeden to spust właściwy, a drugi to tak zwany przyspiesznik, którego naciśnięcie powodowało częściowe zwolnienie spustu właściwego, dzięki czemu oddanie strzału następowało z użyciem mniejszej siły, co było istotne dla celności broni. Z lufą scalona jest komora zamkowa. W komorze osadzony został zamek czterotaktowy, zaopatrzony w dźwignię kulową i skrzydełko bezpiecznika. Nazwa zamka odnosi się do ilości ruchów jakie należy wykonać celem oddania strzału. Obrót dźwigni ku górze to otwarcie zamka; odsunięcie do tyłu powoduje wyrzut łuski wystrzelonego naboju i umożliwia załadowanie naboju nowego; powtórne przesunięcie do przodu wprowadza nabój do komory nabojowej, a obrót ku dołowi – zamknięcie komory nabojowej. Na lufie zamontowane są precyzyjne przyrządy celownicze – szczerbinka z ruchomym elementem ustawiania odległości strzału oraz muszka na końcu lufy. Ponadto sztucer wyposażony został w mosiężny wycior – pręt o długości 76 cm zamocowany do spodniej części lufy oraz skórzany pas. Pas z klamrą do regulacji długości na jednym końcu i mosiężnym, dużym nitem na końcu drugim, nosi ślady naprawy w postaci przeszycia dratwą jego dwóch zerwanych części na długości 4 cm.

Broń posiada delikatne, ale wysmakowane zdobienia. Ich elementem jest sygnatura wytwórcy umieszczona na grzbiecie lufy, przed komorą nabojową „C. SCHAUDER IN NEISSE”. Powierzchnia komory nabojowej zdobiona jest grawerunkiem z motywami roślinnymi. Motywy roślinne znajdujemy także na powierzchni samego zamka oraz na metalowych elementach spajających poszczególne metalowe części z drewnianą osadą. Również główki śrub mocujących zdobione są rozetkowym motywem kwiatowym. Zdobne karbowanie w formie drobnych rombów ułatwiające chwyt znajduje się nie tylko na drewnianej szyjce, ale także na metalowych elementach zamka.

Oprócz firmowego grawerunku rusznikarza na wierzchu lufy, także na powierzchni poszczególnych elementów zamka zidentyfikowano kilka firmowych punc. Są to znaki wytwórcze zakładu w którym został on wykonany. Nie znaleziono takich znaków na lufie, która także musiała zostać odlana w specjalistycznym zakładzie. Być może jest niewidoczny i znajduje się on od strony łoża. Stopień zaawansowania technologicznego w produkcji broni w II połowie XIX w. osiągnął na tyle wysoki poziom, że niektóre mechanizmy i elementy broni mogły być odlewane i toczone tylko w specjalistycznych zakładach przemysłowych, gdzie powstawała także masowo wytwarzana broń dla potrzeb wojska. Rzemieślnicy – rusznikarze korzystając z najnowszych zdobyczy techniki kontynuowali dawne tradycje swego rzemiosła i zajmowali się nadal składaniem pojedynczych egzemplarzy broni o indywidualnych, niepowtarzalnych cechach dotyczących ich zdobień, stylistyki, oraz osiągów technicznych. Była to najczęściej broń myśliwska, czego przykładem jest właśnie przedstawiony tu okaz.

Zabytek obecnie prezentowany jest na holu I piętra Muzeum Powiatowego w Nysie. W okresie późniejszym umieszczony zostanie na wystawie stałej – „Militaria – sala im. Bazylego Rogowskiego”.

Wybrana literatura i netografia:

Kobierski S., Polska broń. Broń palna, wyd. Ossolineum, 1975.
Krawczyk M., Kolekcje broni białej i palnej w zbiorach Muzeum w Nysie, [w:] "Nyskie Szkice Muzealne", t. V, 2012 r., s. 13 – 26.
Mücke J., Führer durch Neisse und Umgebung, Nysa 1887 (wkładka reklamowa).
Sachs R., J. Zarawski, Die Handfeuerwaffenhersteller Schlesiens – 3 Teil, [w:] "Orbis Linguarum", vol. 27 (2004 r.), s. 263; za stroną: http://www.fhn.cba.pl/viewtopic.php?t=208 [dostęp: 21.08.2020].
Forum Historii Nysy; Conrad Schauder; http://www.fhn.cba.pl/viewtopic.php?t=408 [dostęp: 21.08.2020].
https://pl.wikipedia.org/wiki/Sztucer [dostęp: 21.08.2020].
http://kola.lowiecki.pl/priv/rs/www/bron/index.htm [dostęp: 21.08.2020].
https://lowiec.com.pl/jaka-bron-wybrac/rodzaje-broni [dostęp: 21.08.2020].

Oprac. Mariusz Krawczyk