Portret damy z czółenkiem (Marie Adélaïde de France)
Autor: nieznany (kopia wg J.M. Nattiera, 1756)
Czas powstania: XVIII/XIX w. (?)
Technika: olej na płótnie
Wymiary: wysokość - 85, szerokość - 65 cm
Za oknem już jesień, pogoda zachęca do pozostania w domu i wykorzystania tego jesiennego czasu na rozwijanie hobby. Mogą nim być np. robótki ręczne, którymi niegdyś chętnie zajmowały się kobiety. Bywało, że portretowano damy z wyższych sfer z robótkami w ręku.
Do takiego rodzaju portretu należy obraz wytypowany na październikowy eksponat miesiąca. Portret pochodzi z pałacu hrabiego Eloi Matuschka von Toppolczan w Biechowie. Pałac ten w latach 1863-1865 przebudowano według nowego projektu. Zapewne w tym czasie zostały zgromadzone dzieła sztuki przeznaczone do dekoracji wnętrz. Prezentowany obraz jest kopią portretu Marii Adelajdy Burbon (Marie Adélaïde de France), córki Ludwika XV i Marii Leszczyńskiej, namalowanego w 1756 roku przez Jeana Marca Nattiera.
Maria Adelajda urodziła się 23 marca 1732 roku w Wersalu. Księżniczka, określana w literaturze jako Madame Adélaïde, był siódmym z kolei dzieckiem pary królewskiej. Była bardzo utalentowana i złakniona wiedzy – dużo czytała i uczyła się języków obcych. Cechował ją żywy temperament i wola zarządzania. Jej usposobienie było bardzo gwałtowne i impulsywne. Była odbierana jako osoba ekscentryczna, wyniosła, stanowcza, o silnym charakterze, ale jednocześnie ciepła i hojna. Wiele czasu poświęcała na uprawianie muzyki - umiała grać na wszelkich dostępnych instrumentach. Księżniczka nigdy nie wyszła za mąż – prawdopodobnie dlatego, iż pod koniec lat czterdziestych XVIII wieku, kiedy osiągnęła odpowiedni do zamążpójścia wiek, nie znalazła kandydata o odpowiednim statusie. Po wybuchu rewolucji francuskiej, księżniczka Adelajda wraz z siostrą Wiktorią, wyjechała z Wersalu. Uciekając przed rewolucyjnymi zamieszkami, a później podczas rządów Napoleona Bonaparte, podróżowała po Włoszech, gdzie zmarła w 1800 r. Ciała obu sióstr zostały przewiezione do Francji przez Ludwika XVIII w czasie Restauracji Burbonów i pochowane w bazylice Saint-Denis.
Na dworze Ludwika XV powstało wiele portretów jego córek, autorstwa kilku artystów, a niektóre z nich już w XVIII wieku funkcjonowały w wielu kopiach i wersjach. Wśród nich ten, który stanowi pierwowzór nyskiego obrazu - „Madame Adélaïde faisant des nœuds” (Madame Adelajda robiąca węzły), namalowany w 1756 r., należący do kolekcji Château de Versalille. Jego autorem jest Jean-Marc Nattier, który urodził się w Paryżu 17 marca 1685 roku, w rodzinie artystów. Nattier został zatrudniony jako oficjalny portrecista rodziny królewskiej na dworze Ludwika XV. Malował portrety króla, królowej Marii Leszczyńskiej oraz ich dzieci. Pozostawił po sobie wiele dzieł, które prezentowane są w kolekcjach nie tylko Francji, ale również na całym.
Nyska kopia portretu Adelajdy była co najmniej dwukrotnie konserwowana. W dokumentacji konserwatorskiej z 1967 roku odnotowano, iż obraz był obiektem próby kradzieży – płótno przecięto wzdłuż prawego i dolnego brzegu w celu oddzielenia do krosien malarskich.
Portret przedstawia postać księżniczki siedzącej w fotelu, trzymającej w prawej ręce czółenko ze złotą nicią, którą podtrzymuje lewą ręką. Kobieta ukazana jest na neutralnym, oliwkowozielonym tle, rozjaśnionym w centrum, urozmaiconym w lewym górnym rogu granatowymi draperiami i sznurem. Postać portretowanej zajmuje niemal całą powierzchnię obrazu.
Jej ubiór i uczesanie odpowiadają modzie panującej na francuskim dworze ok. połowy XVIII w. Dama ma na sobie typ sukni dworskiej, reprezentacyjnej (robe de cour), obowiązującej podczas oficjalnych uroczystości. Uszyta jest z łososiowego atłasu haftowanego w srebrny, połyskujący, rozrzucony równomiernie deseń składający się z motywu gwiazdek i kółek. Suknia posiada ciasny, usztywniony fiszbinami stanik z dużym owalnym dekoltem odsłaniającym ramiona, ozdobionym bertą z szerokiego pasa białej koronki. Trójkątny przód stanika, wcinający się ostrym klinem głęboko poniżej talii, haftowany jest gęściej tym samym wzorem, co spódnica sukni. Do krótkich rękawów doszyto kilka rzędów koronek, z których większość jest biała, a ostatni rząd ma kolor sukni. Górną część ramion osłaniają długie wstęgi obszyte koronkową falbanką. Spódnica sukni rozciągnięta na szerokiej rogówce, układa się na fotelu w obfite fałdy.
Na lewym przedramieniu widoczne są satynowe wstążki należące do niewielkiego woreczka obszytego dookoła białą koronką, mieszczącego wiązaną przez kobietę nić.
Księżniczkę przedstawiono w zaczesanej do góry, niskiej fryzurze, modnej od czasów Regencji, pudrowanej na biało, zgodnie z obowiązującą modą, nakrytej małym czepeczkiem, który z tyłu ozdobiono długimi koronkowymi końcami. Szyję zdobi tzw. binda, czyli opaska, w tym wypadku wykonana z marszczonej wstążki i koronki z podwójną kokardą z przodu, w takim samym odcieniu różu, jak tkanina sukni.
Charakterystycznym elementem tego portretu jest czółenko, które księżniczka trzyma w ręce. Jak wspomniano, obraz podpisany był tytułem: „Madame Adélaïde faisant des nœuds” (Madame Adelajda robiąca węzły). W latach 50. i 60. XVIII w. kobiety z kręgów arystokracji ogarnęła moda na „supełkowanie” (fr. faire des noeuds, ang. knotting). Na jedwabnych lub złotych niciach wiązano długie szeregi supełków, dzięki czemu tworzono rodzaj ozdobnej pasmanterii, którą następnie aplikowano na tkaniny w celu ich dekorowania. Jednocześnie pojawiła się moda na reprezentacyjny portret z czółenkiem w ręku, na którym pokazywano kobietę w wystudiowanej pozie z atrybutem swej pracy w dłoniach oraz pięknie zdobionym woreczkiem na kolanach bądź na przegubie ręki, do którego po skończonym zajęciu chowało się samo dzieło i czółenko. I z tego typu portretem mamy do czynienia w przypadku Adelajdy.
Przy porównaniu prezentowanej kopii z wersalskim oryginałem, można zauważyć kilka istotnych różnic. Przede nyski obraz obejmuje szersze ujęcie postaci i tła. Rysy twarzy na obu portretach dość wyraźnie się różnią - widoczne są takie rozbieżności, jak kształt ust i kolor oczu (na wersji oryginalnej księżniczka ma oczy szaroniebieskie, podczas gdy na nyskim obrazie są one piwne). Nyski portret malowany jest z większą zamaszystością, momentami szkicowo, mniej dokładnie pokazując opisywane detale (przykładem mogą być srebrne hafty namalowane przez Nattiera na koronkowej kokardzie bindy, podczas gdy ta sama koronka w nyskiej wersji jest ich zupełnie pozbawiona). Istnieją również różnice w deseniu koronek, uproszczenia w zastosowaniu blików na różnych drobnych elementach stroju.
Wybrana literatura:
Karta inwentarzowa Muzeum Powiatowego w Nysie, MNa/SA 163.
Baetjer K., French painting in The Metropolitan Museum of Art from the Early Eighteenth Century trough the Revolutin, New York 2020.
Banach E. i A., Słownik mody, Warszawa 1962.
Davenport M., The book of costume, t. 1, New York 1972.
Dumont-Wilden L., Le portrait en France, Bruxelles 1909.
Gutkowska-Rychlewska M., Historia ubiorów, Wrocław 1968.
Latour T.L., Pricesses, Ladies and Salonnieres of the Reign of Louis XV, London 1927.
Montigny, C.-C., Mémoires historiques de Mesdames Adélaïde et Victoire de France, t I-II, Paris 1802.
Nolhac P., J.-M. Nattier. Peintre de la cour de Louis XV, Paris 1905.
Piton C., Le costume civil en France du XIII au XIX siecle, Paris [b.d. 1920]
Renard P., Jean Marc Nattier (1685-1766). L`un artiste parisien d la cour de Louis XV , Saint-Remy-en-l'Eau, 1999.
Salmon X., Jean-Marc Nattier, 1685-1766, [kat. wyst], Musee National du Château, Versailles, Paris 1999, s. 264-266.
Segur P., Les filles de Louis XV, [w] Silhouettes historiques, Paris 1911.
Słownik terminologiczny sztuk pięknych, red. K. Kubalska–Sulkiewicz, M. Bielska–Łach, A. Manteuffel–Szarota, Warszawa 2003.
Stryeński C., Mesdames de France, filles de Louis XV, Paris 1911.
Williams H., Académie Royale. A history in portraits, New York 2015.
oprac. Adriana Zalewska-Wąsowicz
