Maj

Siekiera z podniesionymi brzegami z Kopernik

Miejsce i czas powstania: tereny wschodnioalpejskie, 1800-1600 p.n.e.
Materiał i technika: brąz, odlew w formie dzielonej (?)
Wymiary: długość - 5.8 cm; szerokość ostrza - 2.0 cm; grubość - 0.6 cm; wysokość brzegów - 0.2 cm; waga: 24 g

W zbiorach archeologicznych Muzeum Powiatowego w Nysie znajduje się siekiera z podniesionymi brzegami, typu Wrocław-Szczytniki A (ryc. 1), wydatowana na wczesną epokę brązu. Jest to jeden z najstarszych przedmiotów brązowych z rejonu Przedgórza Paczkowskiego. Zabytek odkryto przypadkowo w 2015r. w korycie wyschniętego strumienia, w lesie nieopodal miejscowości Koperniki w powiecie nyskim.

Siekiera ma kształt profilowany o wyraźnie wyodrębnionym ostrzu i łukowatym, asymetrycznym obuchu (ryc. 2). Brzegi mają przebieg lekko łukowaty i zbliżają się do siebie w środkowej partii siekiery. Rynna jest płaska, w jej środkowej części widoczne jest niewielkie wyniesienie. W rzucie bocznym oś symetrii siekiery jest prosta. Strony boczne są lekko facetowane. Płaszczyzny brzuszna i plecowa są lekko wypukłe i zwężają się w kierunku ostrza, które pierwotnie było symetryczne i miało kształt wachlarzowaty z łagodnie wymodelowanym przejściem do korpusu.


Okaz z Kopernik jest najmniejszym znanym dotąd reprezentantem siekier unietyckich z niskimi brzegami na ziemiach polskich.

Siekiery typu Wrocław-Szczytniki A pochodzą przede wszystkim z zespołów gromadnych i pojedynczych znalezisk. Znane są również okazy wchodzące w skład zespołów grobowych. Siekiery tego typu koncentrują się w północnozachodniej Polsce i grupują w czterech skupiskach: (1) Śląsk Środkowy i obszary położone na południe od Wrocławia, (2) Pomorze Zachodnie, (3) dorzecze środkowej Warty i górnej Obry oraz (4) dorzecze górnej Noteci. Siekiery nawiązujące do typu Wrocław-Szczytniki występują licznie na obszarach położonych na południe i na zachód od dorzecza Odry, po dorzecze górnego Dunaju włącznie.

Obszar zwartego występowania siekier typu Wrocław-Szczytniki A pokrywa się z zasięgiem przestrzennym kultury unietyckiej – kultury archeologicznej, należącej do kręgu kultur mogiłowych, której przedstawiciele grzebani byli w mogiłach w postaci kopców–kurhanów. Jest to najstarsza kultura epoki brązu ­– datowanie tej kultury przypada na lata 2300-1600 p.n.e. Jej przedstawiciele wybudowali szereg osad obronnych (np. w Bruszczewie), a także pozostawili wiele charakterystycznych zabytków jak np. sztylety trójkątne, berła sztyletowe i ceramikę zdobioną motywem trójkątów (tego typu naczynia zobaczyć można na ekspozycji pradziejowej Muzeum Powiatowego w Nysie) oraz siekiery z podniesionym brzegiem.

W ramach analiz metaloznawczych wykonano pomiary ilościowe składu pierwiastkowego siekiery i przeprowadzono obserwacje powierzchni przedmiotu pod kątem oceny mikro i makrostruktury. Badania miały na celu określenie profilu chemicznego siekiery i ustalenie techniki jej wykonania oraz sposobu użytkowania.

Profil surowcowy siekiery z Kopernik nawiązuje do grupy Ib klasy tetraedrytu (niem. Fahlerzmetalle) z niklem, określanej zwyczajowo jako miedź wschodnioalpejska. Pozwala to umieścić siekierę z Kopernik w ramach IV wczesnobrązowego horyzontu metalurgicznego (1850/1800-1600 p.n.e.), który można korelować chronologicznie z horyzontem skarbów Głogów-Pilszcz.

Mikrostruktury siekiery wskazują, że partia rynny była poddana intensywnej obróbce plastycznej, co osłabia możliwość zastosowania przez pradziejowego wytwórcę techniki wytapianych modeli (cire perdue). Istota tej metody polega bowiem na wiernym odtwarzaniu przez woskowy model ostatecznej formy odlewanego przedmiotu. Nie można wykluczyć, że ostateczna forma tych siekier była nadawana na etapie obróbki plastycznej a sam odlew był przygotowywany techniką wytapianych modeli. Potwierdzeniem takiej hipotezy może być brak (?) form dzielonych do odlewania siekier z obszaru zajmowanego przez społeczności wczesnego okresu epoki brązu. Znajomość form dzielonych została jednak już potwierdzona, o czym może świadczyć kamienna forma do odlewania ozdób obręczowych z pracowni metalurgicznej kultury unietyckiej z osady obronnej w Bruszczewie. Pośrednim dowodem na opanowanie tej techniki są również szwy odlewnicze licznie identyfikowane na unietyckich podwójnych toporach (niem. Aunjetitzer Doppeläxte), w tym również na okazach z ziem polskich.

Obserwacje makroskopowe wskazują, że siekierę wykonano techniką odlewania. Pomimo że na powierzchni siekiery nie zidentyfikowano pozostałości po szwie odlewniczym, na użycie formy dzielonej może wskazywać obecność uczytelniających się na ścianach bocznych siekiery pochyleń odlewniczych (tzw. zbieżności). Umożliwiają one wybicie odlewu z formy.

W partii obuchowej siekiery zarejestrowano aglomerację porów odlewniczych, które wykazują tendencję do kumulowania się w pobliżu układu wlewowego. Brąz cynowy, użyty do odlania siekiery, wykazuje wyjątkowo mały skurcz odlewniczy, jednak znaczna różnicy temperatur początku i końca krzepnięcia, uniemożliwiła pradziejowemu metalurgowi uzyskać odlew o dobrej ścisłości. Zjawiska skurczowe, które towarzyszyły krzepnięciu odlewu nie doprowadziły do powstania jamy skurczowej, zainicjowały jednak powstanie porowatości skurczowej, która przybrała formę rzadzizn i porów. Ich wyraźna koncentracja w partii obuchowej siekiery potwierdza, że forma była zalewana w pozycji stojącej. Wszystko to może prowadzić do wniosku, że siekierę odlano w stojącej formie dzielonej, a strumień płynnego metalu kierowano bezpośrednio do układu wlewowego, który został następnie odcięty od partii obuchowej.

Na powierzchni siekiery rozpoznano również ślady, które mogłyby wskazywać na jej użytkowanie w pradziejach. Uczytelniają się one w postaci wyszczerbień ostrza. Z uwagi na to, że powierzchnia przedmiotu jest mocno zdegradowana, charakter tych śladów nie musi mieć podłoża użytkowego (ścinania lub rąbania), ale raczej korozyjne. Przypuszczalnie nieużytkowy charakter siekiery z Kopernik wpisuje się w trend zasygnalizowany przez W. Blajera, zgodnie z którym ślady zużycia i powtórnego ostrzenia wczesnobrązowych okazów z niskimi brzegami są stosunkowo trudno dostrzegalne. Sugeruje to przynajmniej częściowo nieutylitarny charakter tych wytworów. Być może trend ten należy rozumieć jako pochodną zjawiska fascynacji metalem, prokurującego zachowania kulturowe, w których sam fakt posiadania przedmiotów metalowych był silniej waloryzowany niż możliwość praktycznego ich wykorzystania.

Wybrana literatura:

Karta inwentarzowa Muzeum Powiatowego w Nysie, MNa/A/749.

Blajer W., Skarby przedmiotów metalowych z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza na ziemiach polskich, Kraków 2001.

Kienlin T.L., Tradition and Innovation in Copper Age metallurgy: results of a metallographic examination of flat axes from eastern central Europe and the Carpathian Basin, [w:] "Proceedings of the Prehistoric Society", t. 74, 2008, s. 79–107.

Kowalski Ł., Garbacz-Klempka A., Dobrzański K. 2018: The Wrocław–Szczytniki flanged axe from Koperniki. A contribution to archaeometallurgical studies on the Únětice axes in Poland, [w:] "Archeologické rozhledy", t. LXIX, s. 555-582.

oprac. Krzysztof Dobrzański