Logo

Muzeum Powiatowe w Nysie

48-300 Nysa, ul. Biskupa Jarosława 11, tel. 77 433 20 83, 77 435 50 10

Luty


Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie

Pieniądz zastępczy, kolekcjonerski - miasta Nysa 

1. Moneta zastępcza (Notgeld) o nominale 50 fenigów
Rok powstania: 1921
Materiał, technika: aluminium, bicie stemplem
Średnica: ø 24 mm
Waga: 1,17 g
Wytwórnia: L. Chr. Lauer z Norymbergi
Nakład: 4 035 sztuk

Awers: perełkowy okrąg, w którego centrum oznaczenie nominału 50 PFG, w otoku napis NOTGELD DER STADT NEISSE *1921*, obwódka perełkowa.
Rewers: na pierwszym planie „Piękna Studnia” pomiędzy pierzejami ulicy Wrocławskiej, w tle widoczna Wieża Wrocławska. U góry napis SCHÖNER BRUNNEN. U dołu sygnatura mennicy L. CHR. LAUER NURNBERG, obwódka perełkowa.

Prezentowany numizmat pochodzi z przekazu pana Rolfa Nendzynskiego w 2019 r. Jest przykładem wykorzystania przez magistrat zaistniałych okoliczności, w celu emisji monet kolekcjonerskich, co mogło być także próbą ominięcia oficjalnych zezwoleń. W roku 1921 magistrat Nysy podjął decyzję o emisji kolekcjonerskich monet o nominale 50 fenigów. Grawerunek wykonał medalier Wrede z Norynbergi. Realizacja pierwszego zamówienia w mennicy L. Chr. Lauer z Norymbergi nastąpiła w dniach 4-12 listopada 1921 r. Już 22 listopada, magistrat zadekretował: „nie dawać nowych monet w obieg, ale pozwolić na sprzedaż przez lokalny bank w cenie 5 marek za całą serię 5 sztuk”. Drugie zamówienie złożono 16 grudnia 1921 roku i w lutym 1922 przystąpiono do sprzedaży kompletu 5 sztuk w cenie 10 marek. Wyemitowano pięć starannie wykonanych wzorów z przedstawieniami najbardziej charakterystycznych i ciekawych dominant w architekturze miasta. Poza prezentowaną monetą z „Piękną Studnią” (SCHÖNER BRUNNEN), wyemitowano także monety z wizerunkami: „Starej Wagi” (ALTE WAGE); kościoła bożogrobców pw. św. Apostołów Piotra i Pawła (KREUZKIRCHE); dzwonnicy (GLOCKENTURM); dworu biskupiego (BISCHOFSHOF). Wszystkie bite z aluminium, o średnicy 24 mm w nakładzie po ok. 4000 szt. każdy wzór.

2. Bon pamiątkowy (Erinnerungsschein) o nominale 700 marek

Rok powstania: 1923
Materiał, technika: papier, druk
Wymiary: 10,5x14 cm
Wytwórnia: Carl Fleming – C.T. Wiskott AG Glogau, Berlin, Breslau

Awers: bordiura prostokątna z motywem wieńca z liści dębu, u góry w centrum orzeł pruski trzymający w szponach kartusz z monogramem FR [Frydericus Rex], w narożnikach kartusze z cyfrą 700. Wewnątrz trzy pola, w centrum tekst: Erinnerungsschein/ der 700jahr./ Stadt NEISSE/ 700 MARK/ Neisse, den 25 Mai 1923/ Der Magistrat/ Franke Warmbrunn/.
Po lewej widok Wieży Ziębickiej /Berliner Torturm/. Po prawej widok Wieży Wrocławskiej /Breslauer Torturm/. Na marginesie u dołu sygnatura drukarni: Carl Fleming – C.T. Wiskott AG Glogau, Berlin, Breslau.
Rewers: bordiura prostokątna z motywem groteski z liśćmi akantu i sześcioma kartuszami, zawierającymi kolejno: liczba 700, herb Nysy z jedną lilią, niezidentyfikowany herb, czeski lew, drugi niezidentyfikowany herb, orzeł śląski. W centrum w górnym pasie herb Nysy z sześcioma liliami zwieńczony krenelażem, przedzielający napis 1223 – 1923/ 700 Jahrfeier – der Stadt Neisse/ w środkowym pasie banderola z napisem /700 – Mark/. W dolnym pasie panorama Nysy z wieżami charakterystycznych budowli.

Prezentowany bon jest także ciekawym i nielicznym przykładem wykorzystania wyjątkowej sytuacji na rynku pieniężnym do wprowadzenia banknotu kolekcjonerskiego o nietypowym nominale. Bon został wprowadzony do obiegu 25 maja 1923 roku. Jego nominał i data wprowadzenia, jak i sama nazwa Erinnerungsschein, nawiązują do jubileuszu 700-lecia lokacji Nysy. Egzemplarz został przekazany przez magistrat do nyskiego muzeum w dniu 12.09.1923 r.

W latach 1914 – 1923 w Niemczech obok emisji oficjalnej, w powszechnym użyciu znalazły się pieniądze zastępcze wprowadzane do obiegu przez lokalne samorządy, banki, firmy i przedsiębiorstwa. Początkowo, w czasie I wojny światowej, było to spowodowane m.in. łagodną inflacją i niedoborem surowców, z których wybijano także monety. Następnie na przełomie lat 1919/1920 kryzysem gospodarczym, w jakim znalazły się Niemcy po przegranej wojnie, co spowodowało gwałtowny wzrost cen. Po krótkim ustabilizowaniu się latem 1922 r., inflacja ponownie nabrała przyspieszenia, by rok później – w 1923 – przerodzić się w hiperinflację.
Emisje lokalne występowały początkowo jako bilon zastępczy o niskich nominałach, od 1917 r. także jako papierowe bony, od 1922 r. wyłącznie jako papierowe bilety o coraz wyższych nominałach spowodowanych inflacją, a następnie hiperinflacją. Omawiane emisje wydawane były bez oficjalnego zezwolenia władz państwowych i mimo, iż naruszały obowiązujące prawo, były koniecznością. Formalne zezwolenia na ograniczony obieg pieniądza zastępczego były wydawane jedynie sporadycznie. Aby uchronić się przed zarzutem bezprawnego emitowania pieniędzy wydawcy umieszczali na monetach i banknotach rozmaite nazwy mające odróżnić je od pieniądza oficjalnego i podkreślić ich zastępczy charakter. Najczęściej emisje te tłumaczono jako znaczki wartościowe służące do wydawania reszty lub jak było w przypadku emisji kas oszczędnościowych jako znaczki oszczędnościowe. Był to tylko pewien wybieg, ponieważ zarówno żetony, jak i bony były faktycznie pieniądzem.
Najczęściej zastosowanym określeniem było KLEINGELDERSATZMARKE, [zastępczy znak pieniądza zdawkowego], używano także wersje skrócone KLEINGELDERSATZ, ERSATZGELD, ERSATZGELDMARKE lub GELDERSATZMARKE. Równolegle do tych określeń w trakcie wojny stosowano także nazwy KRIEGSGELD [pieniądz wojenny], KRIEGSNOTGELD [wojenny pieniądz zastępczy]. Po zakończeniu działań wojennych najpowszechniej stosowano określenie NOTGELD [pieniądz zastępczy]. Emisje Miejskich Kas Oszczędnościowych otrzymały nazwę SPARMARKE [znaczek/marka oszczędnościowa]. Zdarzały się także inne lokalne określenia.
Bilon wykonany był najczęściej z żelaza lub cynku, rzadziej z aluminium, w formie krążka lub klipy o różnych kształtach, grubościach i średnicach, czasami z otworem. Lokalnie zdarzały się nietypowe emisje z ceramiki lub skóry.
W przypadku bonów były to bilety o różnych wymiarach, jedno lub dwustronnie zadrukowane, monochromatyczne lub wielobarwne. Zawierały nominał, datę emisji, często datę ważności, nazwę emitenta i faksymile podpisów, na bordiurze również dane drukarni. Stosowano papier o różnej gramaturze, czasami z zabezpieczeniami.
Osobną grupę stanowiły WERTH-MARKE – (Wertmarke) czyli prywatne pieniądze zastępcze (emisje kupieckie) w formie żetonów o bardzo szerokim przeznaczeniu: zapłata, pożyczka, zastaw, rabat, premia, nagroda, itd. Inną wersją były żetony, które można było wymienić na towary lub usługi, emitowane z wybitą nazwą miejscowości i konkretnego emitenta, a także z określoną wartością lub innym opisem np. za jaką usługę była ta płatność, np: gaz, elektryczność, przejazd.
Wprowadzona w listopadzie 1923 r. reforma walutowa zahamowała hiperinflację i ustabilizowała kurs nowej waluty – Rentenmarki, który ustalono na 1:1012 (bilion) marki papierowej, co odpowiadało 4,2 Rentenmarki za 1 dolara USA. Tym samym ustały emisje lokalne pieniądza zastępczego.

W omawianym okresie w Nysie podobnie jak w wielu innych miastach miało miejsce wprowadzenie do obiegu pieniądza zastępczego spowodowanego brakiem pieniędzy emisji oficjalnej. Największym emitentem zarówno monet, jak i bonów był Urząd Miasta w Nysie (Magistrat der Stadt Neisse). W wyniku postulatu części radnych miejskich, magistrat Nysy w dniu 2 czerwca 1920 r. zdecydował się na emisję pierwszych monet zastępczych bitych z żelaza, o nominałach 10 i 50 Pfg. Zlecenie wykonała mennica Gebr. Kugel & Fink z Lüdenscheid. W roku następnym wprowadzono do obiegu wspomniane wyżej monety kolekcjonerskie o nominale 50 fenigów, mennica L. Chr. Lauer z Norymbergi. Już w 1917 r. magistrat wprowadził także bony papierowe o nominale 10 i 50 fenigów, których emisja była kontynuowana w latach 1918-1919. W roku 1923 wprowadzono wspomniany bilet pamiątkowy o nominale 700 marek i kolejne bony o nominałach od 100 tys. do 100 miliardów marek.


10 fenigów, emitowane przez Urząd Miasta w Nysie, 1919 r.

Poza emisjami Urzędu Miasta w Nysie, miały miejsce również emisje innych podmiotów. W latach 1914-1918 wprowadzono do obiegu bony i monety zastępcze na potrzeby działającego w Nysie oficerskiego obozu jenieckiego (Offizer-Gefangenenlagers Neisse) - emisja niezwykle interesująca i rzadko spotykana, spowodowana innymi przyczynami niż pozostałe.


50 marek, emitowane przez komendanturę oficerskiego obozu jenieckiego w Nysie, 1914-1918r.

W 1923 roku emitentami bonów o wysokich nominałach były także: Powiat ziemski (Landkreises Neisse) – bony o wartości od 200 tys. do 1 biliona marek, Bank Związkowy (Neisser Vereinsbank) – bony o wartości od 500 tys. do 20 miliardów marek, a także Dyrekcja kolei powiatowych (Neisser Kreisbahn) – bony o wartości do 1 biliona marek i wspólna emisja firm z Neisse-Neuland – bony o wartości do 20 miliardów marek. Ponadto mniejsze podmioty lokalne np. gazownia, wprowadziły do obrotu metalowe żetony.


50 mld marek, emitowane przez Powiat ziemski, 1923

Jako ciekawostkę można podać, że na początku lat 30. XX w. w pobliżu Nysy w przysiółku Górka Hanuszowska (Kapellenberg), inwalida wojenny Max Brudig założył Muzeum Pieniądza Zastępczego (Notgeldmuseum). W 1935 roku kolekcja liczyła 20500 jednostek i miała układ wg krajów i prowincji. W listopadzie 1937 roku w części ratusza adoptowanej w 1922 roku na Halę Miejską wykorzystywaną na organizację koncertów, wystaw itp., nastąpiło otwarcie czasowej ekspozycji przygotowanej przez Brudiga. Dalsze losy kolekcji nie są znane.

Obecnie na ekspozycji I piętra umieszczono gablotę prezentującą opisaną monetę i bon, a także przykłady innych pieniędzy zastępczych funkcjonujących w Nysie w omawianym okresie.

Wybrana literatura:

Karta inwentarzowa Muzeum Powiatowego w Nysie, MNa/RA 782.
Bahreldt M. von, Das geprägte amtliche Notgeld der Provinz Schlesien 1917-1921, Breslau 1935.
Cisak A., Pieniądz zastępczy Ziemi Prudnickiej i okolic = Náhradní peníze Prudnicka a okoli, Prudnik 2012.
Jaschke N., Neisse im Spiegel von Munzen und Medallien von 1785 bis heute, [w:] Neisse das Schlesiische Rom im Wandel der Jahrhundrete, red. W.G. Korn, Wurzburg 1988, s. 289-295.
Kalinowski P., Pieniądz miasta Nysa, [katalog], Kalety 2010.
Lesiuk W., Kujat J.A., Pieniądz zastępczy na Śląsku w latach 1914-1924, Opole 2002.
Meyer H., Das Papiernotgeld von Schlesien 1914-1924, Berlin 1975.
Pawlik K., Zarys historii muzeów w Nysie od końca XIX wieku do 1945 roku, [w:] „Muzealnictwo”, nr 47, Warszawa 2006, s. 15-24.
Reminiscencje Numizmatyczne. Materiały z sympozjów numizmatycznych w Praszce oraz spotkań miłośników pieniądza zastępczego w Bardzie, red. A. Musiał, Z. Szczerbik, K.J. Waluś, Praszka 2018.

oprac. Edward Hałajko