Styczeń

Dwie szklanice cylindryczne

Czas powstania: XVI/XVII wiek
Materiał i technika: szkło malowane emalią
Wymiary:
1) wysokość – 10,3 cm; średnica – 7 cm
2) wysokość – 19,5 cm; średnica – 6,3 cm

Dwie szklanki cylindryczne, a właściwie ich fragmenty, to część bardzo bogatego zbioru szkła archeologicznego pochodzącego z centrum Nysy. Znalezione zostały w 1970 roku, w ruinach przyziemia nie istniejącej wieży Bramy Brackiej. Datowane na przełom XVI i XVII wieku, pochodzą prawdopodobnie z lokalnych hut szklarskich działających niegdyś w południowej części księstwa nyskiego biskupów wrocławskich.

Przeprowadzona w ostatnim czasie ich konserwacja i restauracja to kolejny efekt współpracy prowadzonej od wielu lat pomiędzy Muzeum Powiatowym w Nysie a Akademią Sztuk Pięknych im. Eugeniusza Gepperta we Wrocławiu. Prace konserwatorskie i rekonstrukcje form naczyń wykonała w ramach pracy dyplomowej Natalia Kowalczuk pod kierunkiem dr Katarzyny Wantuch-Jarkiewicz. Przeprowadzono także szereg specjalistycznych badań i analiz materiału szklarskiego i kolorowych emalii, obejmujących ich stan zachowania, skład chemiczny, przyczyny zniszczeń szkła i malatury. Prace te przeprowadzili: dr Katarzyna Stefańczyk (Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nysie), dr Małgorzata Walczak i dr Maria Goryl (Akademia Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie), dr hab. Barbara Wagner i mgr Luiza Kępa (Centrum Nauk Biologiczno-Chemicznych Uniwersytetu Warszawskiego).

Szklanice cylindryczne określane są także jako stangenglas, a późniejsze jako humpeny. Zaopatrzone w charakterystyczne, cylindryczne stopki, o poszerzonej krawędzi dolnej tworzącej podstawę naczynia. Wykonywane w dwóch częściach metodą wydmuchiwania w formie; do dna części górnej naczynia dolepiano na gorąco wierzchnią płaszczyznę cylindra podstawy, którą wypychano ku górze. Naczynia takie znane są w większej ilości ze znalezisk archeologicznych z terenu Nysy; można je zobaczyć na stałej wystawie archeologicznej w nyskim muzeum, zwykle jednak pozbawione są zdobień malarskich. Ponadto, w zbiorach Muzeum Powiatowego w Nysie zachowały się 2 znakomite egzemplarze dużych szklanic zdobionych farbami temperowymi – określane mianem wilkomów (patrz zabytek miesiąca października 2016 r.)

Po połowie XVI wieku tego typu naczynia często były zdobione malowaniem na zimno (przy użyciu farb temperowych lub olejnych) lub też utrwalaną hutniczo kolorową emalią.
Obydwa prezentowane tu egzemplarze były zdobione przy użyciu emalii, podstawą której jest starte na drobny proszek szkło z barwiącymi tlenkami metali lub pigmentami pochodzenia mineralnego. Po wykonaniu ornamentu malaturę utrwalano przez powtórne zgrzewanie szkła w piecu szklarskim w temperaturze kilkuset stopni. Wykonane badania fragmentów naczyń wykazały, że emalia biała została wykonana na bazie wapnia z mączki kostnej, emalia niebieska i zielona na bazie kobaltu i miedzi, emalia bordowa na bazie związków miedzi i żelaza, ponadto do złocenia użyto złota płatkowego na spoiwie organicznym. Badania składu szkła wykazały, że jest to szkło wapniowo-potasowo-glinowe, transparentne, o lekko zielonkawym zabarwieniu – tak zwane szkło leśne, w tym przypadku wytwarzane z użyciem popiołu z drewna bukowego. Nazwa „szkło leśne” nawiązuje do sposobu wytwarzania szkła w niewielkich zakładach szklarskich, które funkcjonowały na obszarach leśnych, wykorzystując zasoby miejscowego drewna, którego duże ilości zużywano w procesie produkcyjnym. Takie huty funkcjonowały także w górzystej, południowej części księstwa nyskiego.

W ramach konserwacji szkła i rekonstrukcji naczyń wykonano inwentaryzację zachowanych fragmentów z pomiarami, rysunkami i mapami zniszczeń, dokonano kompleksowego czyszczenia szkieł, zarówno partii powierzchniowych jak i przełamów. W następnej kolejności sklejono spękania powierzchniowe szkła, oraz zachowane fragmenty naczyń. Całość zamocowano na specjalnie zaprojektowanych stelażach umożliwiających ekspozycję naczyń.

Pierwsze naczynie zachowane jest w 18 fragmentach, co stanowi około 60% całości. Dekorowane ornamentem, którego zasadnicza część to powtarzalny motyw łuskowy o białych konturach, wypełniony kolorami: żółtym, czerwonym, niebieskim i zielonym. Od góry zamknięcie w postaci linii – niebieskiej, zielonej i czerwonej, pasa złocenia i zwieńczeniem z linią białych kropek. Od dołu - również sekwencja kolorowych linii, motyw zdobniczy wykonany białą emalią, a przy podstawie kolejna linia białych kropek. Należy zaznaczyć, że ornament łuskowy to częsty motyw zdobniczy XV- i XVI-wiecznych, weneckich naczyń szklanych, chętnie naśladowany na terenach Europy Środkowej w wieku XVI i XVII.

W ramach konserwacji przeprowadzono konsolidację fragmentów naczynia z powierzchniową korozją oraz w miejscach mikropęknięć szkła. Do wyklejonych, oryginalnych fragmentów wpasowano wstawki z żywicy uzupełniające braki w ciągłości formy naczynia. Wstawki wykonano z błony plastycznej folii żywicznej docinanej na wymiar brakujących fragmentów ścianki. Następnie zaprojektowano i wykonano nowy stelaż z rekonstrukcją brakującej stopki. Stopka z żywicy epoksydowej.

Drugie naczynie zachowało się jako 8 fragmentów tworzących razem około 30% całości szklanicy. Fragmenty naczynia na różnym poziomie destrukcji – od transparentnego szkła z nieznaczną ilością wżerów i delikatną iryzacją, aż po białą, matową zwietrzelinę czyniącą szkło nieprzejrzystym. Pierwotnie była to smukła szklanica z transparentnego szkła o lekko zielonkawym zabarwieniu. Zachowały się duże fragmenty kompozycji figuralnej – 2 postaci – kobieta i mężczyzna (druga postać zachowana bardzo fragmentarycznie). Celem zrekonstruowania całości przedstawienia i odszyfrowania jego przesłania, przeanalizowano podobne przykłady naczyń zdobionych przedstawieniami figuralnymi oraz ich symbolikę.

Po lewej stronie – niewielkie fragmenty zarysu postaci męskiej – u góry zachowany fragment białej czapki w typie beretu o wywiniętych do góry brzegach – stylizowane przedstawienie męskiego nakrycia głowy, popularnego w okresie renesansu. Zachowała się część kaftana o żółtym kolorze z fragmentem dłoni – z bufiastymi rękawami i mocnym wcięciem w pasie – jest to tak zwany dublet – męski typ stroju popularny w okresie od XIV do XVII wieku, noszony do szerokich, bufiastych spodni – tu o kolorze ciemnobrązowym, łączonych z sięgającymi powyżej kolan pończochami, z których śladowo zachował się skrawek ciemnoczerwonej barwy. Mężczyzna w lewej ręce trzyma prawdopodobnie kapelusz, zachowany w niewielkim fragmencie
Obok postać kobiety. Kobieta ma charakterystyczne nakrycie głowy - ciemnoczerwony czepiec lub siatkę okalająca rude włosy. Ubrana jest w prostą, granatową suknię bez rękawów – część górna skrojona gorsetowo z wcięciem w pasie, część dolna luźna, rozkloszowana na kształt stożka, z ciemnoczerwonym fartuchem. Pod suknią – biała koszula z bufiastymi rękawami i szerokim, wydatnym kołnierzem.
Pomiędzy postaciami umieszczono kapelusz o ciemnobrunatnej barwie. Kapelusz to prawdopodobnie symbol cechu kapeluszników; możliwe, że z tego kręgu wywodził się przedstawiony mężczyzna. Kobieta, skierowana ku mężczyźnie, trzyma w dłoni czerwoną obręcz, która może przedstawiać wianek bądź obwarzanek. Wianek to symbol czystości i niewinności młodej kobiety. Ewentualny obwarzanek mógłby wskazywać na związek tej kobiety z rodziną związaną z cechem piekarzy. Jest więc to przedstawienie młodej pary, wywodzącej się ze środowisk rzemieślniczych. W środkowoeuropejskiej sztuce rzemieślniczej XVI i XVII wieku znamy inne przykłady tego typu „ślubnych szklanek” z przedstawieniem młodej pary, którym towarzyszą dodatkowe elementy symboliczne, w tym motyw obwarzanka - wianka.

Tu także przeprowadzono konsolidację szkła. Celem rekonstrukcji formy naczynia wykonano stelaż ze szkła sodowego, na którym zamontowano oryginalne fragmenty naczynia.

Proporcje i wymiary stelaży wykonanych dla obydwu naczyń odtwarzają ich domniemaną, pierwotną formę; wysokość i kształty podstawy dobrano proporcjonalnie do zachowanych fragmentów, posiłkując się analogiami znanych form naczyń z tego okresu

Zabytki obecnie prezentowane są na holu I piętra Muzeum Powiatowego w Nysie. W okresie późniejszym umieszczone zostaną na stałej ekspozycji archeologicznej „Nysa średniowieczna”.

Wybrana literatura:

M. Krawczyk, W. Romiński, Wyroby szklane z XIII – XVIII w. z badań archeologicznych w Nysie, [w:] "Silesia Antiqua", t. 40, Wrocław 1999, s. 133-159.

M. Krawczyk, Sztuka szklarska dawnego księstwa nyskiego na podstawie zbiorów archeologicznych Muzeum w Nysie, [w:] "Nyskie Szkice Muzealne", t. IV, Nysa 2011, s. 15-34,

N. Kowalczuk, DOKUMENTACJA PRAC KONSERWATORSKICH I RESTAURATORSKICH - Konserwacja i restauracja renesansowej szklanicy z Muzeum Powiatowego w Nysie; praca dyplomowa na Akademii Sztuk Pięknych im. E. Gepperta – Wydział Ceramiki i Szkła – kierunek: Wzornictwo, Katedra Konserwacji i Restauracji Ceramiki j Szkła; promotor: dr K. Wantuch-Jarkiewicz, Wrocław 2018, t. 1 i 2 (praca w archiwum ASP Wrocław - Pracownia Konserwacji i Restauracji Szkła - Plac Polski ¾, 50-156 Wrocław, Muzeum Powiatowe w Nysie, wykonawca prac – Natalia Kowalczuk)

oprac. Mariusz Krawczyk