Luty

Kotły 23. Regimentu Piechoty im. von Winterfeldta

Czas powstania: ok. 1885 r.
Materiał: miedź, żelazo, skóra bydlęca
Wymiary korpusu:
1) średnica - 51 cm, wysokość - 31 cm
2) średnica - 59,5 cm, wysokość 34 cm

Opisywane eksponaty to instrumenty perkusyjne z grupy membranofonów - timpani, czyli kotły. To rodzaj bębna o półkolistym kształcie ze skórą naciągniętą na obrębie. Do gry na tego typu instrumencie używa się pałki, najczęściej zakończonej filcowym bijakiem. Kotłów często używano w trakcie jazdy konnej. Standardowo przy siodle montowano dwa bębny i umieszczano je na specjalnym stelażu. Osoba grająca na tego typu bębnie nazywana jest pałkerem - dawniej pałkierzem, lub paukerem (z j. niem.). Polskie słowo „kocioł”, wywodzi się od łacińskiego słowa catillus, zdrobnienia od catinus, czyli miska (pokrewnego z greckim kotylē).

Ze względu na swoją wielkość oraz brzmienie, kotły były używane w wojsku - głównie przez kawalerię, lecz także w miastach, cechach, kościołach i na procesjach, a w wieku XVIII stały się nieodzownym elementem orkiestr symfonicznych, później używane także w muzyce popularnej. O użyciu kotłów w dawnym wojsku polskim świadczą utwory literackie, takie jak np. barokowy epigram Jana Gawińskiego: "I mnie się też dostało tu ledz bębeniście, / Com rozumiał na bębnach i kotłach bić czyście. / Kiedy pioruny biją lub kiedy grzmią nieba, / Mniemam, że o mój bęben dochodzi potrzeba", czy pieśń ,,W kotły w bębny uderzyli” nieznanego autora. Liczne wizerunki hetmańskich pałkerów znaleźć można również w malarstwie, np. na obrazach Wojciecha Kossaka przedstawiających jeźdźców z bębnami towarzyszących chorągwiom jazdy podczas parady przed Janem III Sobieskim. Najbardziej znanym przedstawieniem konnego pałkera w kawalerii polskiej jest postać kotlarza sławnego Pułku Lekkokonnych Gwardii Napoleona, który występował w paradach na placu przed pałacem Tuileries w Paryżu podczas uroczystości zaślubin cesarza z Marią Ludwiką.

Przykładów przedstawień kotłów kawaleryjskich i pałkerów w malarstwie i fotografii jest niezwykle wiele i pochodzą z różnych epok. Elementem dekoracyjnym, który często na tych przedstawieniach występuje, jest fartuch montowany wzdłuż górnej krawędzi kotłów. Był to materiał bogato zdobiony, haftowany w herby lub symbole pułkowe. Instrumenty te używane były przez większość rodzajów wojsk kawaleryjskich - nie tylko europejskich - właściwie aż do czasu wyparcia kawalerii przez inne rodzaje jednostek. Bardzo znana jest fotografia przedstawiająca kotlarza jednego z pułków kawalerii SS z czasów II wojny światowej. Kotły używane przez niego przyodziane są w charakterystyczne fartuchy z trupią głową. Zachowały się też liczne przedstawienia pałkerów wojsk francuskich, pruskich, rosyjskich, amerykańskich i innych. Do dzisiaj jeźdźców z kotłami oglądać można podczas parad i uroczystości w niektórych orkiestrach gwardii konnych - np. brytyjskiej, szwedzkiej czy włoskiej. Również rekonstruktorzy historyczni w Polsce starają się odtwarzać tradycje pułkowych orkiestr kawaleryjskich. Trzeba jednak przyznać, że gra na kotłach w czasie jazdy nie jest łatwa i wymaga dużych zdolności jeździeckich, a jednocześnie świetnego wyczucia rytmu.

Dwa kotły, które znajdują się w Muzeum Powiatowym w Nysie pochodzą najprawdopodobniej z 1885 r. i należały do 23. Pułku Piechoty im. von Witerfeldta (2. Górnośląski). Świadczy o tym sygnatura wyryta na korpusie mniejszego z nich. O tym, że instrumenty te nie były używane przez oddziały kawaleryjskie, mogą świadczyć także na trwałe przymocowane do korpusów trójnogi, dzięki którym instrumenty stoją stabilnie i nie przewracają się. Kotły używane przez jazdę zazwyczaj nie miały tego typu mocowanej podstawy i stawiane były na przenośnych podpórkach, nie mocowanych na stałe do korpusu.

Wspomniana jednostka została sformowana w 1813 roku i stacjonowała w Nysie. W 2. połowie XIX w. wchodziła w skład 12. Dywizji Cesarstwa Niemieckiego, która była częścią VI Korpusu Armii Niemieckiej. Warto wspomnieć, że 23. Pułk Piechoty od początku swego istnienia brał udział w najistotniejszych bataliach toczonych najpierw przez Prusy, a następnie przez Cesarstwo Niemieckie - od wojen napoleońskich, przez wojny z Austrią i Francją, aż do czasów I wojny światowej, kiedy to żołnierze regimentu walczyli m.in. pod Montauban w rejonie Sommy. Za swoje zasługi jednostka w 2. połowie XIX w. otrzymała imię ,,von Witerfeldt” na cześć Hansa Karla von Winterfeldta - jednego z pruskich bohaterów czasów wojny siedmioletniej. W skład 23. Pułku Piechoty wchodziło także wielu Polaków zamieszkujących niemiecką część Śląska. 2. Górnośląski Pułk Piechoty od lat 30. XIX w. do co najmniej 1914 r. stacjonował w Koszarach IV, które usytuowane były niedaleko wałów Nysy Kłodzkiej, w dzielnicy Radoszyn (okolice dzisiejszej ul. Ujejskiego). Nieopodal koszar znajdował się także plac ćwiczeń. Można domniemywać, że kotły używane były właśnie podczas ćwiczeń, apeli lub uroczystości pułkowych. W roku 1919 koszary zostały przekształcone na mieszkania prywatne, a wyburzono je ostatecznie po II wojnie światowej.

Instrumenty znalazły się w posiadaniu nyskiego muzeum w latach 70. XX wieku – nie jest znana ich powojenna historia ani okoliczności przekazania do muzeum.

Korpus mniejszego instrumentu ma kształt półkolisty i wykonany jest z miedzi. Wysokość korpusu to 31 cm. Membrany o średnicy 51 cm wykonane są ze skóry bydlęcej. Przyciśnięte są do korpusu za pomocą kontrobręczy z sześcioma okami, przez które przechodzą równomiernie rozmieszczone śruby naciągu membrany. Pod śrubami aplikowane metalowe szyldziki o romboidalnym kształcie.Do spodu kotła przymocowany jest żelazny trójnóg o wysokości 8 cm, wzmocniony okrągłą obręczą stabilizującą. W dolnej części korpusu znajduje się otwór rezonacyjny. Na korpusie wyryta jest sygnatura: J.R.23.74.A. oraz data 1885. Brak zdobień i innych znaków szczególnych.

Podstawą drugiego kotła jest miedziany korpus o formie bardziej misowatej. Wysokość korpusu to 34 cm. Rozpięta na nim membrana z napiętej skóry bydlęcej o średnicy 59,5 cm przymocowana jest do niego żelazną kontrobręczą z ośmioma okami. Przez obręcz przechodzą równomiernie rozmieszczone śruby naciągu membrany. Pod śrubami aplikowane szyldziki - pięć z nich w formie kartuszy - najprawdopodobniej oryginalne. Trzy pozostałe mają nieco bardziej uproszczone kształty. Na spodzie kotła przymocowany jest trójnóg żelazny o wysokości 22 cm, wzmocniony okrągłą obręczą stabilizującą. W dolnej części korpusu znajduje się otwór rezonacyjny. Brak zdobień i sygnatur.
Żaden z bębnów nie posiada fartucha. Stan zachowania eksponatów jest dobry. Na korpusach widoczne są zadrapania, otarcia i lekkie wgniecenia. Oryginalne, zniszczone membrany po konserwacji instrumentów zostały zastąpione skórą bydlęcą. Kotły zachowały swoje majestatyczne brzmienie. Obecnie instrumenty eksponowane są w sali im. Bazylego Rogowskiego.

Bibliografia:

Buchner A., Encyklopedia instrumentów muzycznych, Racibórz 1994.
Gawiński J., Sielanki z gajem zielonym, Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa 2007.
Gloger Z., Encyklopedia Staropolska Ilustrowana, t.1, Warszawa 1902.
Kaczmarek R., Poles in Kaiser’s Army on the front of the First World War, Berlin – Bern – Brussels - New York, Oxford, Warsaw, Wien 2020.
Klose A., Festung Neisse, Dorau, Hagen-Hohenlimburg 1980.
Mała Encyklopedia Muzyki, Warszawa 1968.
Muddocks G., Montauban: Somme, Barnsley 1999.

Netografia: