Logo

Muzeum Powiatowe w Nysie

48-300 Nysa, ul. Biskupa Jarosława 11, tel. 77 433 20 83, 77 435 50 10

Styczeń


Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie

Fortepian skrzydłowy

Producent: "Traugott Berndt", Wrocław
Czas: 2. poł. XIX w.
Materiał: drewno, metal, kość słoniowa, heban
Wymiary: szerokość - 138 cm, głębokość - 196 cm, wysokość - 95 cm

Z początkiem XIX wieku fortepian stał się najbardziej popularnym instrumentem w całej Europie, zarówno na arystokratycznych, jak i mieszczańskich salonach. Jako instrument o szlachetniejszym brzmieniu, zastąpił dawne klawesyny i klawikordy, które utożsamiane z kulturą dworską, zostały wyparte w wyniku przemian zapoczątkowanych przez Rewolucję Francuską.
Za twórcę pierwszej mechaniki fortepianowej uznaje się Bartolomeo Cristofori`ego (1655-1731) - budowniczego klawesynów na dworze Ferdynanda Medici we Florencji. Na przełomie XVII i XVIII wieku skonstruował on pierwszy fortepian młoteczkowy, pozwalający zmieniać płynnie dynamikę gry, poprzez słabsze lub mocniejsze naciskanie klawiszy. W przeciwieństwie do klawesynu (clavicembal), w którym ton powstaje przez szarpnięcie struny „piórkiem” (ptasim bądź z twardej skóry), w fortepianie następowało to poprzez uderzenia struny młoteczkiem pokrytym skórą.
Nowy instrument nazwano „gravicembalo col piano e forte”, czyli klawesyn z możliwością uzyskania dźwięków piano i forte (cicho i głośno). Mimo, iż Włoch całe życie pracował nad ulepszeniem swego wynalazku, nie był on na tyle doskonały, by od razu zastąpić klawesyn. Początkowo wskazywano braki jego przydatności dla muzyki kościelnej czy orkiestrowej, podkreślano natomiast jego wartość w grze kameralnej.
Przez następne 150 lat wielu konstruktorów starało się udoskonalić mechanizm młoteczkowy Cristofori`ego. Wynaleziono kilka odmiennych typów - część zupełnie nowych, a część opartych na innowacji włoskiego wynalazcy. Fortepiany budowano w wielu przeróżnych formach: tradycyjnej (w kształcie skrzydła), prostokątnej, fortepiany stojące (fortepian „lira”, „żyrafa”, „piramida”), a także fortepiany stołowe.
Największe zainteresowanie nowy instrument wzbudził na niemieckim obszarze językowym, a takie postaci jak Gottfried Silbermann, czy Johann Andreas Stein, to pierwsi wybitni konstruktorzy zasłużeni dla niemieckiego i austriackiego przemysłu fortepianowego. Stein w latach 70. XVIII wieku udoskonalił połączenie klawisza z młotkiem czyli tzw. „Prellmechanik”, umieszczając w nim wymyk pozwalający na szybkie powtarzanie jednego dźwięku i umożliwiający strunie drgać, mimo naciśniętego klawisza. Innowacja Steina, zwana mechaniką niemiecką, a później wiedeńską (po przeniesieniu fabryki do Wiednia) zyskała spory rozgłos, a jej walory docenili najwybitniejsi wirtuozi, m.in. W. A. Mozart.

U schyłku XVIII, a przede wszystkim z początkiem XIX wieku nastąpił rozwój kultury muzycznej, zwłaszcza muzyki fortepianowej. Szczególną rolę w tym procesie odegrała rozrastająca się i bogacąca klasa mieszczańska, której zapotrzebowanie na dobra kultury przyczyniło się do ożywienie przemysłu fortepianowego. Instrumenty nie były już produkowane w małych warsztatach, ale w dużych manufakturach wyposażonych w najnowocześniejsze maszyny, które umożliwiały wytwarzanie drobnych części mechanicznych w znacznych ilościach i z niezbędną dokładnością.
Pojawienie się nowych wytwórni pobudzało konkurencję - tym bardziej, że producenci mieli możliwość eksponowania swoich wyrobów na wystawach przemysłowych, w których uczestnictwo wiązało się nie tylko z promocją firmy, ale również z wymianą cennych doświadczeń.
W Europie fortepiany producentów wrocławskich były najbardziej znane obok tych importowanych z Wiednia czy Berlina. W 1825 roku notowano w mieście 35 rzemieślników zajmujących się produkcją i naprawą owych instrumentów. Kolejne dekady przynosiły pojawienie się nowych wytwórni.

Do znaczących ośrodków budownictwa fortepianów na Śląsku należała Legnica, która w drugiej połowie XIX wieku zdystansowała przodujący do tej pory Wrocław. Legnickie instrumenty charakteryzujące się różnorodnością stylów i zdobień, zaspokajały nie tylko lokalny rynek, ale były eksportowane do Hiszpanii, Skandynawii, a nawet Azji, Australii i Afryki Południowej. Obok tych dwóch prężnych ośrodków, funkcjonowały pomniejsze, m.in. w Zgorzelcu, Kłodzku i Bolesławcu.
W XIX-wiecznej Nysie także funkcjonowały warsztaty produkujące instrumentaria. Najbardziej renomowaną była wytwórnia organmistrzowska należąca do Paula Berschdorf (1859-1933). Firma świetnie prosperowała, produkując organy (sporadycznie pianina), nie tylko na potrzeby śląskich odbiorców, ale i całych Niemiec, a nawet Malty, Indii oraz Oceanii. W okresie międzywojennym przy warsztacie istniał również skład fortepianów, pianin i fisharmonii. Po śmierci Paula, interes przejął jego syn Carl, który prowadził go do II wojny światowej. Siedziba znajdowała się przy Marienstrasse 14-16 (dziś ul. Mariacka), a w 1928 roku zatrudniała 50 pracowników. Z kolei przy Zollstrasse 54 (dziś ul. Celna) usytuowany był zakład fortepianomistrza Augusta Grossa (1822-1907), którego działalność przypadła na lata 1886-1893. Krótkotrwale rejestrowana (1892-1893) była także wytwórnia fortepianów i pianin firmowana nazwiskiem Berthy Awiszus.
Prezentowany eksponat to fortepian wyprodukowany przez warsztat „Traugott Berndt”. Johann Carl Traugott Berndt (1797-1874) był jednym z najbardziej cenionych wrocławskich fortepianomistrzów. Jego firma założona w 1837 roku, funkcjonowała pod nazwiskiem założyciela aż do końca II wojny światowej i była jedną z najdłużej prosperujących śląskich wytwórni fortepianowych. Początkowo warsztat usytuowany był w kamienicy „Trzy Róże’ przy Altbüssestrasser we Wrocławiu. Instrumenty Berndta, wykonane w tradycji fortepianów wiedeńskich, odznaczające się czystym brzmieniem, szybko zyskały uznanie na Śląsku i poza nim. Rosnące zamówienia spowodowały przeniesienie wytwórni w 1842 roku do większych pomieszczeń w kamienicy „Pod Siedmioma Elektorami” na Rynku, gdzie do 1945 roku znajdował się skład fortepianów i pianin. Największe sukcesy firma odnosiła na początku swojej działalności. W 1845 roku Berndt uzyskał tytuł nadwornego budowniczego instrumentów królewny holenderskiej Marianny Orańskiej, a od 1847 również króla Prus.
Fortepiany Berndta uczestniczyły w licznych wystawach przemysłowych, m.in. w Berlinie (1844), w Kołobrzegu (1881), gdzie zdobył srebrny medal, w Zgorzelcu (1888), w Świdnicy (1892 i 1911 - nagrodzone złotem medalem). W czasie swojej ponad 100-letniej działalności wytwórnia wyprodukowała prawdopodobnie około 3000 fortepianów i pianin. Wielokrotnie też zmieniała siedziby i właścicieli. Od 1867 roku interes przejął siostrzeniec Berndta, Carl Kellner. W latach 1904 -1936 nowym właścicielem został Eduard Pohl, długoletni pracownik firmy. Pod koniec lat 30. XX wieku firma zaprzestała już prawdopodobnie produkcji fortepianów i zajęła się pracami renowacyjnymi, usługami w zakresie strojenia oraz sprzedażą instrumentów. Wówczas przedsiębiorstwem kierował Karl Fricke, który po opuszczeniu Wrocławia w 1946 roku, przeniósł się do Ansbach w Bawarii, gdzie jego syn Erwin uruchomił zakład naprawy fortepianów. Wrocławska fabryka uległa całkowitemu zniszczeniu w wyniku działań wojennych w 1945 r.

Fortepian będący przedmiotem niniejszego opracowania to depozyt z Haus Schlesien, który obecnie jest eksponowany w nyskim muzeum w jednej z galerii malarstwa zachodnioeuropejskiego. W sali tej znajdują się także obrazy związane z postacią królewny Marianny, która świetnie grała na fortepianie.
Zachowany instrument jest fornirowany drewnem orzechowym. Klawiatura wykładana prawdopodobnie kością słoniową (w tańszych egzemplarzach stosowano kość wołową) oraz hebanem. Skrzynia o tradycyjnym kształcie skrzydła, ze skromną dekoracją snycerską w postaci profilowanych brzegów pokrywy. Instrument posiada trzy ośmiokątne nogi, u góry i u dołu toczone i profilowane (jedna z niewielkim ubytkiem w podstawie), zakończone rolkami. Zawieszenie pedałów w kształcie liry, charakterystyczne dla niemal całego XIX wieku. Wyróżniającym się motywem jest ażurowy pulpit o motywach roślinnych, podobnie jak wysuwane podstawki boczne. Ażur jako element zdobniczy zaczęto stosować na szeroką skalę dopiero od połowy XIX wieku, zastępując nim proste pulpity ramkowe z listew. Bardzo dekoracyjnie prezentuje się namalowany na wewnętrznej stronie pokrywy, otoczony ornamentem, firmowy napis: „Traugott Berndt Breslau. Hof-Instrumentenmacher Sr. Majestät des Königs, Ihrer Kgl.Hoheit d Prinzeß Marianne d Niederlande” (Traugott Berndt, Wrocław „Nadworny wytwórca instrumentów Jego Królewskiej Wysokości oraz Jej Królewskiej Wysokości, królewny Marianny Niderlandzkiej”). Nad pokrywą znajduje się tabliczka z inskrypcją: „Gestiftet von Familie Erwin Fricke Ansbach (früher Liegnitz/Schlesien)”, co oznacza: „podarowany przez rodzinę E. Fricke z Ansbach”. Fundacja Erwina Fricke'a istnieje od 1998 roku i zajmuje się promocją kultury muzycznej, a w szczególności uzdolnionej młodzieży z miasta Ansbach.
Fortepiany firmowane nazwą „Traugott Berndt” znajdują się m.in. w zbiorach Deutsches Muzeum w Monachium, w Muzeum Instrumentów Muzycznych w Lipsku, na Zamku w Książu, w Muzeum Instrumentów Muzycznych w Poznaniu oraz w zbiorach prywatnych.

Wybrana literatura i netografia:

Buchner A., Encyklopedia instrumentów muzycznych, Racibórz 1994.
Mała Encyklopedia Muzyki, Warszawa 1968.
Rottermund K., Budownictwo fortepianów na Śląsku do 1945 roku, Szczecin 2004.
Bundesverband Klavier, e.V. https://www.pianos.de/de/instrument/geschichte/18-jahrhundert [dostęp: 19.12.2021]
Fortepian w zbiorach polskich, http://www.fortepian.instrumenty.edu.pl/pl/o-projekcie [dostęp: 19.12.2021]

Oprac. Ewelina Kucia