Autor: Jan Kupecký (1667-1740) Czas powstania: 1. poł. XVIII w. Technika: olej na płótnie Wymiary: wysokość - 60 cm, szerokośc – 46 cm
Jan Kupecký to wybitny mistrz barokowego portretu w Europie Środkowej, przedstawiciel nurtu realistycznego, który zasłynął indywidualnym stylem i niepowtarzalną wrażliwością artystyczną.
Urodził się w Czechach w 1667 roku w rodzinie protestanckiej. Większość swego dzieciństwa spędził na Węgrzech, gdzie zbiegli w poszukiwaniu swobody wyznaniowej jego rodzice (rodzina należała do Braci Czeskich).
Jan miał kontynuować rzemiosło swego ojca, który był tkaczem w Pezinoku koło Bratysławy. Jednak w piętnastym roku życia opuścił dom rodzinny i zatrudnił się jako pomocnik malarski na zamku Holič. Jego pierwszym nauczycielem został szwajcarski malarz Benedikt Clauss (1636–1707). Z nim to w 1684 roku Kupecký wyjechał na trzy lata do Wiednia. Następnie młody adept sztuki postanowił udać się do Italii. Początkowo żył w nędzy, ale z pomocą przyjaciół udało mu się znaleźć pracę w warsztacie malarskim. Wkrótce znalazł też czas na dalszą edukację i własną twórczość, która stopniowo przyciągała bogatych ludzi i mecenasów. W tym też czasie pomógł mu się wypromować książę polski Aleksander Benedykt Sobieski, u którego Kupecký był dwa lata na służbie. W 1700 r. otworzył własne atelier, utrzymując się głównie ze sztuki portretowej.
Prawdziwe uznanie w swoim fachu Kupecký zyskał po powrocie do Wiednia (1707), w którym szybko stał się rozchwytywanym portrecistą. Sławie i popularności towarzyszyła rosnąca liczba zamówień. Portretował cesarza Karola VI i jego rodzinę, wpływowych przedstawicieli szlachty, dworskich dygnitarzy i bogatych wiedeńskich mieszczan. W 1711 roku namalował też podobiznę cara Piotra Wielkiego, który osobiście zabiegał o usługi artysty podczas swego pobytu w Karlovych Varach. Jednym z polskich zleceniodawców był król August III Sas.
Czasy stabilizacji i bezpieczeństwa nie trwały jednak zbyt długo. Ze względu na rywalizację wiedeńskich malarzy i nieustanny strach przed prześladowaniami religijnymi, Kupecký postanowił przeprowadzić się do Niemiec. W roku 1723 wraz z rodziną osiadł w protestanckiej Norymberdze, gdzie ciesząc się zasłużoną renomą mógł pozostać wierny swojemu indywidualnemu stylowi, tworząc wizerunki przyjaciół - naukowców, artystów i zwykłych obywateli. To w Norymberdze nawiązał kontakty z rytownikami, dzięki którym udało się spopularyzować sporą część dzieł malarza.
Zasadnicze znaczenie dla kształtowania osobowości artystycznej Kupecký’ego miał dwudziestoletni pobyt w Italii. Krąg, z którego czerpał inspiracje był szeroki, od klasyków renesansu weneckiego po współczesnych mistrzów bolońskich. Z czasem Czech przyjął stylistykę portretów francuskich oraz holenderskich, którą cechowała pewna intymność (do tego stopnia, że uznawany był za twórcę portretów "á la hollandaise"). Ten aliaż zamienił na własny oryginalny styl wzbudzający podziw zamożnych zleceniodawców i licznych naśladowców.
Jako portrecista wielu znamienitych rodów, Kupecký osiągnął sukces, jednak w życiu prywatnym nie był szczęśliwy. Jego małżeństwo (z Zuzanną, córką byłego nauczyciela Benedykta Claussa) nie należało do udanych, ze względu na rzekome zdrady żony. Żadne z ich dwojga dzieci nie dożyło pełnoletności. Wielkim ciosem dla malarza była śmierć jego siedemnastoletniego syna Kryštofa, w którym artysta dostrzegał swego następcę. W ostatnich latach życia malarz cierpiał na podagrę, utrudniającą mu tworzenie. Wyjątkowy wgląd w doświadczenia życiowe Kupecky’ego dają jego liczne autoportrety, początkowo odsłaniające młodzieńczy zapał, przebłyski szczęścia, chwile zmartwień, a na końcu ból i smutek mężczyzny.
Jan Kupecký zmarł w Norymberdze w lipcu 1740 roku. Przez całe życie artysta chciał być niezależny zarówno duchowo, jak i ekonomicznie, realizując swoją ideę wolności artystycznej. Nieustannie też podkreślał związek z ojczyzną, nazywając siebie „Czechem”.
Wirtuoz sztuki portretowej pozostawił po sobie imponujący dorobek twórczy, który szacowany jest na około 1500 prac, głównie portretów. Obrazy Kupecky’ego podziwiane są w wielu światowych i europejskich galeriach, w Paryżu, Rzymie, Mediolanie, Wiedniu, Norymberdze, Dreźnie, Moskwie, Budapeszcie.
Jeden z nich znajduje się w zbiorach naszego muzeum. Nabyty w 1947 roku przez ówczesnego starostę nyskiego Wincentego Karugę, wzbogacił muzealną kolekcję malarstwa europejskiego. Prezentowany „Portret mężczyzny” mógł powstać w ostatnim okresie działalności artysty, który obcując w Norymberdze z malarstwem holenderskim i niderlandzkim, jeszcze bardziej zaczął skłaniać się ku oszczędnym środkom wyrazu.
Model ukazany na ciemnym tle jest typowy dla holenderskiej konwencji portretowej, unikającej barokowej ekspresji na rzecz dostojnej skromności i prostoty.
Obraz przedstawia mężczyznę w średnim wieku, w ujęciu en trois quarts zwróconego w prawo, ze wzrokiem skierowanym w stronę widza. Ubrany jest w brązowy płaszcz z czarnym kołnierzem oraz białą koszulą ze swobodnie ułożonym kołnierzykiem. Na głowę nałożony ma ciemny futrzany beret odsłaniający wysokie czoło i kosmyki włosów. Z ciemnobrunatnej całości wyłania się okrągła twarz portretowanego ze znacznym podbródkiem i dość mocno zarumienionymi policzkami. Mężczyzna ma ciemne podkrążone oczy, gęste uniesione brwi, pełne usta i długi nos z małym garbkiem.
Artysta, słynący z znakomitej zdolności obserwacji i dążący do ukazaniu ludzkiej natury, całą uwagę widza skupił na jasnej twarzy mężczyzny i jego przenikliwym spojrzeniu. Obraz prezentuje cechy wspólne dla większości portretów Kupecky’ego - intensywny kontrast pomiędzy światłem a cieniem oraz jednorodną kolorystykę - harmonię ciepłych i nasyconych barw na ciemnym tle.
Wybrana bibliografia:
Karta inwentarzowa zabytku MNa/SA 64. Allgemeines Lexikon der bildenden Künstler von der Antike bis zur Gegenwart, red. Thieme U., Becker F., t. XXII, Leipzig 1928.
"Barok. Historia-Literatura-Sztuka", X/1 (19) Warszawa 2003.
Dwořák F., Kupecký. The great baroquue portrait painter, Praga.
Lejman B., Malarstwo Europy Środkowej XVI-XVIII w., [Katalog zbiorów], Muzeum Narodowe we Wrocławiu 2012.
Neumann J., Český barok, Praha 1969.
Strettiova O., Baroque portraits, Londyn 1957.
