Logo

Muzeum Powiatowe w Nysie

48-300 Nysa, ul. Biskupa Jarosława 11, tel. 77 433 20 83, 77 435 50 10

Wrzesień


Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie

Relikty rotundy - tolosu z nyskiego Rynku

Miejsce i czas powstania: Śląsk, ok. XVII w.
Materiał: piaskowiec
Wymiary: średnica - ok. 4 m

Dziedziniec pałacu biskupiego – obecnej siedziby nyskiego muzeum – w ostatnich latach po części został zagospodarowany jako ekspozycyjna przestrzeń, gdzie prezentowane są między innymi elementy zabytkowej kamieniarki uzyskanej w wyniku prowadzonych w centrum miasta badań wykopaliskowych.

Jeden z ciekawszych zespołów to kilkadziesiąt elementów architektonicznych, które można określić jako późnorenesansowe lub manierystyczne. Stanowią one pozostałość rotundy – budowli na planie koła o średnicy niespełna 4 m, z bogatym gzymsowaniem górnego zwieńczenia i motywami kanelurów w pasie tegoż. Boki – ściany budowli zaakcentowane były pionowymi pilastrami, w partii frontowej również zdobione pionowym żłobkowaniem.

Budynek ten wyraźnie nawiązywał do klasycznego tolosu – formy architektonicznej wywodzącej się ze starożytnej Grecji. Okrągłe budowle – pierwotnie o przeznaczeniu zwykle sakralnym, wznoszono na przykład w Delfach, Olimpii, czy Epidauros. W epoce nowożytnej, rozprzestrzeniły się po całym świecie przyjmując formę rotundy z kolumnadą i zamkniętym pomieszczeniem wewnątrz lub też otwartego pawilonu zwanego glorietą.

Relikty nyskiej budowli zostały znalezione w trakcie badań archeologicznych prowadzonych w obrębie bloku śródrynkowego w centrum Nysy w 2015 r. Odkryto je pod posadzką piwnicy jednej spośród nieistniejących już kamienic, którą można datować na 1. połowę lub ok. połowy XIX wielu. Wtedy właśnie posłużyły tu one jako wypełnienie dołu budowlanego. Gromadne znalezisko kamieniarki w tym właśnie miejscu każe nam przypuszczać, że mogą to być szczątki obiektu rozebranego w poł. XIX wieku, prawdopodobnie po zniszczeniach dokonanych w Nysie w wyniku oblężenia miasta przez wojska napoleońskie w 1807 roku, lub też w związku z przebudową kamienic bloku śródrynkowego prowadzoną przy okazji likwidacji smatruza – starej hali targowej.

Pytanie o identyfikację tych reliktów z konkretnym obiektem architektonicznym w centrum Nysy nie przynosi jednoznacznej odpowiedzi. Znamy kilka konstrukcji na planie okręgu, które istniały na terenie Rynku. Na planie Georga Hayera z 1596 r. odnajdujemy konstrukcję pręgierza na okrągłej podstawie oraz dwie niecki fontann – zbiorników wodnych. Owe zbiorniki, w różnych okresach dziejowych, miały różną oprawę architektoniczną. Ta w części północnej, w XIX w. miała średnicę około 3,8 m, a więc mniej więcej tyle, co odkryta obecnie budowla, ale nic nie wiadomo na temat ewentualnego istnienia architektonicznej nadbudowy nad niecką zbiornika. W 1905 roku wodna niecka ustąpiła miejsca pomnikowi cesarza Franciszka III, a obecnie w tym punkcie Rynku stoi konny pomnik marszałka Józefa Piłsudskiego.

Fontanna w części południowej powraca właśnie do pejzażu nyskiego Rynku po dokonanej w latach 2021-22 rewitalizacji centrum. Znajduje się przed frontem Domu Wagi Miejskiej. Na planie Georga Hayera jest to sześcioboczna niecka, umieszczona na ośmiobocznej podstawie. W połowie XIX wieku uzyskała formę żeliwnej, zdobnej konstrukcji na planie ośmioboku i w tej formie znana jest z wielu zdjęć archiwalnych. Najciekawsze dla naszych rozważań wydaje się jednak przedstawienie poszukiwanej przez nas budowli na planie koła, widniejące na widoku Nysy F. B. Wernhera z 1741 r. Wolno stojąca rotunda w typie zbliżonym do klasycznego tolosu, umiejscowiona została w południowej części Rynku i oznaczona numerem 31. Należy zaznaczyć, że ten widok centrum miasta jest pełen nieścisłości i uproszczeń, w związku z czym nie ma pewności, czy ta okrągła budowla to architektoniczna obudowa opisanej wyżej studni, czy też umiejscowiony nieco bardziej na północny zachód obiekt o innym przeznaczeniu. Tajemniczo brzmiąca nazwa „Der Narr Gatter”, co w wolnym tłumaczeniu można przełożyć jako „Palisada (krata) dla głupca (błazna)”, zdaje się sugerować, że mamy tu raczej do czynienia nie ze studnią, ale budynkiem. Z drugiej strony nie można wykluczyć, że budynek wspiera się właśnie na znajdującej się poniżej cysternie wodnej o okrągłym obrysie.

Zarys konstrukcji, którą można zinterpretować jako tolos z pomieszczeniem na planie koła i dookolną kolumnadą na zewnątrz, możemy zobaczyć na podobnie datowanym planie Nysy już z czasów pruskich. Ale dlaczego konstrukcja ta została zaznaczona w obrębie zarysu zabudowy bloku śródrynkowego, a nie na terenie placu rynkowego ?
Sytuację jeszcze bardziej komplikuje fakt, że na planie miasta z 1785 r., w południowo-zachodnim narożu kamienicznej zabudowy śródrynkowej wyraźnie zaznaczony jest okrągły ryzalit na planie ¾ odcinka koła. Być może jest to ten obiekt „wkomponowany” w rozrastający się blok śródrynkowy, a którego relikty odsłonięto pod posadzką piwnicy tuż obok, w trakcie prowadzonych w roku 2015 prac badawczych. Na planach Nysy XIX-wiecznej, ów ryzalit znika, a w jego miejscu pojawia się prosty mur kamienicy o przebiegu zgodnym z linią zabudowy współczesnego budynku, wzniesionego zgodnie z zarysem zabudowy XIX-wiecznej.

Jeden fakt pozostaje bezsporny – na dziedzińcu nyskiego muzeum możemy zobaczyć materialne pozostałości zdobnego, bardzo nietypowego i o nie do końca poznanej historii budynku, który stanowił niegdyś ozdobę Rynku naszego miasta.

Spis ilustracji:
1. Budynek na planie koła – ułożone na podłożu relikty stanowiły pierwotnie górne zwieńczenie budowli
2. Elementy kamieniarki tuż po wydobyciu – wykop archeologiczny na nyskim Rynku – 2015 r.
3. Składowe elementy architektoniczne: element gzymsu, zwieńczenie, oraz pilaster
4. Klasyczny grecki tolos z wydzielonym wnętrzem, lub jako budowla otwarta; źródło: strona www: tumblr_inline_pjzxwg2bnM1qi4mdn_400
5. Fragment planu Nysy Georga Hayera z 1596 r.; na placu rynkowym 2 fontanny i pręgierz; źródło: zbiory Muzeum Powiatowego w Nysie
6. Fragment planu Nysy F. B. Wernhera – 1741 r. z wizerunkiem okrąglej budowli oznaczonej numerem 31 i opisanej jako „Der Narr Gatter”; źródło: zbiory Muzeum Powiatowego w Nysie
7. Fragment planu Nysy z połowy XVIII w. – w obrębie zabudowy bloku śródrynkowego zaznaczony zarys domniemanego tolosu; źródło internetowe: Forum historii Nysy fhn.cba.pl
8. Fragment planu Nysy z 1785 r. – w narożu kamienicy wyodrębniony ryzalit na planie koła; źródło: archiwum Opolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków


Literatura:
M. Krawczyk, Syntetyczne przedstawienie wyników badań archeologicznych przeprowadzonych w latach 2015-2017 na terenie zachodniej części bloku śródrynkowego w Nysie, [w:] "Nyskie Szkice Muzealne", t. XI, Nysa 2018, s. 25.
K. Pawlik, Dawna fontanna żeliwna na Rynku w Nysie, [w:] "Nyskie Szkice Muzealne", t. XIV-XV, Nysa 2022, s. 104-105
Oprac. Mariusz Krawczyk