Fotele kryte kurdybanem
Czas powstania: drewniane ramy foteli: XVIII-XIX w., kurdybany: XVII w.
Materiał i technika: drewno orzechowe, bejcowane, snycerka; obicie kurdybanem.
Wymiary: wys. 130 cm, szer. 92 cm, gł. 50 cm
Wśród licznych mebli, będących w zbiorach Muzeum Powiatowego w Nysie znajdują się dwa reprezentacyjne fotele, wykonane w stylu włoskiego rzeźbiarza i snycerza Andrea Brustolon (1662-1732). Bujnie rzeźbione ramy foteli uzupełniono o bogato zdobiony i tłoczony kurdyban – pokrywa on zarówno siedziska, jak i zaplecki.
Fotele zostały przekazane muzeum w 1947 r. wraz z innymi przedmiotami należącymi do liczącej 75 obiektów kolekcji rozmaitych dzieł sztuki. Właścicielem zbioru był pochodzący z rodu niemieckich przedsiębiorców dr Max Schoeller – etnolog i podróżnik. Jego syn Alexander Max Schoeller w 1938 r. nabył fabrykę drewnianych skrzynek na butelki w Głuchołazach przy ulicy Kolejowej 8. Po II wojnie światowej swoją siedzibę miało w tym miejscu Centralne Biuro Administracji Zjednoczenia Przemysłu Drzewnego, które kolekcję przekazało ówczesnemu dyrektorowi muzeum, Stanisławowi Kramarczykowi.
Prezentowane fotele rzeźbiarsko są niemal identyczne. Różnią się jedynie zakończeniem tylnych podpór. Przy pierwszym fotelu są one wolutowo zwinięte na końcach, natomiast przy drugim zostały zakończone prosto. Ich olbrzymie zaplecki sięgają powyżej głowy siedzącego. Poręcze boczne esowato wygięte, podwinięte z przodu wolutowo. Na każdej z poręczy umieszczono nagie putto leżące wśród kwiatów. Przednie podpory tworzy karbowana wstęga i motywy liściaste. Nogi mebli wzmocnione są łączynami. Te widoczne od przodu są bogato płaskorzeźbione. W ich centralnej części znajduje się siedzące, lekko odchylone do tyłu putto z bukietem kwiatów w dłoni. Po obu stronach putta liście akantu, które umieszczono również na bocznych łączynach fotela. Siedziska i zaplecki miękkie, kryte kurdybanami, które są prawdopodobnie wtórne i zostały datowane na okres wcześniejszy niż drewniane ramy foteli, a mianowicie na XVII wiek. Być może pierwotnie zdobiły inne siedziska lub w ogóle nie były wykorzystane jako obicie mebli (lecz na przykład jako dekoracje ścienne).
Na jednym z foteli, zarówno na siedzisku, jak i zaplecku dominuje motyw liści akantu (na obrzeżach oparcia jest wstawka z innego kurdybanu, z nieco innym motywem dekoracyjnym). W centralnej części zaplecka znajduje się płaszczyzna zamknięta półkoliście z malowaną sceną figuralną. Przedstawia trzy stojące święte męczennice. Każda z nich trzyma w dłoniach palmę oraz atrybuty swojego męczeństwa. Pierwsza od lewej to św. Agata z obciętymi piersiami. Wyróżniała się cnotami heroicznymi, została zamordowana, ponieważ nie wyraziła zgody na małżeństwo z rzymskim senatorem. Zgodnie z legendą z VI wieku, św. Agacie zadano wiele okrutnych tortur, m.in. obcinając jej piersi. Kolejną męczennicą jest św. Łucja z tacą, na której leżą wyłupane oczy. Te oczy symbolizują jej niezłomną wiarę i duchowe oświecenie. Według legendy próbowano zmusić Łucję do wyrzeczenia się wiary poprzez pozbawienie jej oczu. Mimo to jej wzrok został cudownie przywrócony. Ostatnia męczennica to św. Apolonia trzymająca w prawej ręce palmę, a w lewej swój atrybut jakim są kleszcze. Podczas tortur wyrwano Apolonii wszystkie zęby. Mimo ogromnych cierpień nie wyrzekła się Chrystusa. Wręcz przeciwnie – zdecydowała się na śmierć męczeńską, skacząc w ognisko, które miało być narzędziem jej egzekucji. Kleszcze są symbolem jej męczeństwa i niezłomnej wiary. Pod omawianą sceną z trzema męczennicami widnieje napis: ”CARITAS”.
Na kurdybanie drugiego fotela dominuje motyw w postaci kwiatów i owoców (kiście winogron, owoce granatu), a także puttów igrających ze stworami o długich, skręconych, smoczych ogonach. Natomiast w centralnej części zaplecka znajduje się płaszczyzna zamknięta półkoliście z malowaną sceną figuralną. Tym razem jest to przedstawienie koronacji Najświętszej Maryi Panny przez Trójcę Świętą. Maryja ukazana jest w pozycji klęczącej na obłoku. Ręce ma skrzyżowane na piersi. Odziana jest w czerwoną suknię, na którą ma narzucony płaszcz w odcieniach błękitu. Po jej prawej stronie zasiada na obłokach Zmartwychwstały Chrystus. Jego biodra okala białe perizonium, a na lewe ramię ma nałożony czerwony płaszcz. Bóg Ojciec został przedstawiony jako starszy mężczyzna z długą siwą brodą. W lewej ręce podtrzymuje spoczywający na Jego kolanach niebieski glob. Król niebios ubrany jest w długą suknię w kolorze ugru, spod której wystają czerwone buty. Okryty jest płaszczem w odcieniu błękitu z jasnobrązową lamówką. Nad głową Maryi widnieje korona unoszona przez Chrystusa i Boga Ojca. Ponad koroną unosi się biała gołębica z szeroko rozpostartymi skrzydłami – jako symbol Ducha Świętego. Pod malunkiem również znajduje się napis - niestety jest nieczytelny.
Prezentowane fotele powstały wg wzoru jednego z czołowych ebenistów baroku - rzeźbiarza i snycerza działającego w Wenecji - Andrea Brustolon. Tworzył on meble odznaczające się dynamiką form, śmiałymi kontrastami ornamentyki, niezwykłą fantazją oraz wirtuozerskim wykonawstwem. Brustolon rzeźbił głównie w bukszpanie. Jego twórczość w dużej mierze określiła charakter włoskich mebli barokowych. Miał on wielu naśladowców, zarówno współczesnych, jak i późniejszych, którzy tworzyli w jego stylu. Był nim m.in. wenecki rzeźbiarz Valentino Panciera Besarel (1829-1902), który od lat 60-tych XIX wieku wykonywał tapicerowane fotele w stylu Brustolona.
Wykorzystane do obicia foteli kurdybany były typowymi dla baroku wyrobami dekoracyjnymi. Wykonywano je z garbowanej skóry młodych zwierząt (cieląt, koźląt lub jagniąt). Skórę barwiono, zdobiono tłoczeniami, złoceniem lub srebrzeniem, a także malaturą. Tajniki takiego rodzaju dekoracji przez wieki doskonalili rzemieślnicy z hiszpańskiej Kordoby (pierwsze z miast naszego kontynentu, które zasłynęło z produkcji kurdybanów, stąd nazwa), Flandrii czy Niderlandów. W Polsce należą do rzadkości - znaleźć je można jedynie w zbiorach na Wawelu, niektórych obiektach sztuki sakralnej, zbiorach muzealnych lub prywatnych. Wykorzystywano je do obić siedzisk i zaplecków foteli oraz krzeseł, dekoracji wnętrz, parawanów, antepediów, ornatów, a także okładek ksiąg.
Bibliografia:
Karta inwentarzowa zabytku: MNa/RA 1897.
Karta inwentarzowa zabytku: MNa/RA 1898.
Archiwum Zakładowe Muzeum Powiatowego w Nysie, sygn. 2/85, „Nabywanie muzealiów 1947-1986”, s. 8 – 13.
Antyki. Kompendium wiedzy dla kolekcjonerów i miłośników staroci, red. J. Czubek-Olejniczak J., Warszawa 1995.
Gostwicka J.,
Dawne krzesła, Warszawa 1986.
Hoever H.,
Żywoty świętych pańskich, Olsztyn 1988.
Janneau G.,
Encyklopedia Sztuki Dekoracyjnej, Warszawa 1994.
Zalewska A.,
Problematyka proweniencji wybranych zbiorów Muzeum w Nysie, cz.1, [w:] „Nyskie Szkice Muzealne”, t. VIII, 2015 r., ss. 141-146.
https://cyfrowy.wawel.krakow.pl/obiekt/6114e62970d6cc8c12070f67 [dostęp: 08.11.2024].
https://www.nasza-arka.pl/swieta-apolonia-kim-byla-i-jakie-miala-cechy-zyciorys-atrybuty-i-patronka/ [dostęp: 08.11.2024].
https://pl.wikipedia.org/wiki/Kurdyban [dostęp: 08.11.2024].
https://www.schoeller.org/wp-content/uploads/2017/04/2017_01_Jubilaeumsbuch.pdf [dostęp: 14.11.2024].
oprac. Ewelina Małyk
