Łyżka półmiskowa
Autor: Ignatz Rieger (lata działalności: 1763-1787)
Miejsce i czas powstania: Nysa, 1781 r.
Materiał: srebro
Wymiary: wys. 30 cm, szer. 6,5 cm
Jednym z ciekawszych nabytków nyskiego muzeum, przyjętych w depozyt, jest srebrna łyżka półmiskowa. Obiekt został przekazany w 2024 r. do Muzeum Powiatowego w Nysie przez osobę prywatną.
Prezentowana łyżka jest przedmiotem wykonanym w 1781 r., w warsztacie złotnika nyskiego, Ignatza Riegera, który działał w latach 1763-1787. Był on złotnikiem tworzącym w Nysie w okresie rokoka i klasycyzmu. Z tego okresu pochodzi jedno z jego najwybitniejszych dzieł, jakim jest kielich z kościoła parafialnego pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Żaganiu, opisany w 1905 r. przez Erwina Hintze w ”Jahresbericht des Neisser Kunst und Altertumsvereins”.
Złotnictwo na terenie Nysy ma wielowiekowe tradycje sięgające początków rozwoju miasta. Liczne dzieła złotnicze pochodzące z Nysy reprezentują wysoką klasę artystyczną co pozwala dostrzec znaczenie środowiska złotników nyskich i określić jako konkurujące z wrocławskim ośrodkiem złotniczym.
Omawiana łyżka reprezentuje styl klasycystyczny. Wyroby rzemiosła artystycznego tego okresu wyróżnia umiar dekoracji, harmonia i symetria formy oraz wyważenie proporcji. Łyżki klasycystyczne cechuje duża prostota oraz gładkie powierzchnie bez ozdób i tak jest w przypadku nyskiej łyżki półmiskowej.
Na trzonku widnieje jedynie krótka inskrypcja
M. I. 1781. zawierająca rok wykonania łyżki oraz prawdopodobnie inicjały właściciela. Trzonek jest płaski, ma kształt półokrągły, na zakończeniu jest lekko pogrubiony i wyciągnięty w górę, zwęża się ku czerpakowi. Na owoidalnym czerpaku łyżki umieszczone zostały znaki złotnicze: cecha imienna
IR oraz cecha miejska Nysy (lilia heraldyczna) oraz wężyk probierczy.
Cecha imienna widniejąca na nyskiej łyżce przybrała formę dwuliterowego inicjału, zawierającego pierwszą literę imienia i nazwiska mistrza: IR. Taka forma puncy imiennej była najczęściej stosowana. Do oznaczania swoich wyrobów własną sygnaturą obligowały złotników cechy, które sprawowały również pieczę nad jakością używanego w produkcji surowca. Punce imienne pozwalają z dużą dokładnością określić tożsamość danego rzemieślnika.
Obok puncy imiennej na łyżce pojawia się cecha miejska Nysy z widoczną lilią heraldyczną i wpisaną w znak datą roczną
1765 (czyli rok, w którym zaczęła obowiazywać dana wersja puncy). Znaki miejskie zaczęły pojawiać się na wyrobach złotniczych niemal równocześnie z puncami imiennymi. Przybijali je probierze cechowi, kontrolujący i biorący odpowiedzialność – w imieniu całej wspólnoty cechowej – za jakość stopu. W Nysie jako znaku miejskiego używało się właśnie lilii heraldycznej. Od schyłku XVII wieku notowano ogromną częstotliwość zmian cechy miejskiej i nadawanie poszczególnym znakom indywidualnych form plastycznych. W kolejnym stuleciu w znak wpisywane były daty roczne.
Ostatnim znakiem złotniczym który widnieje na nyskiej łyżce jest wężyk probierczy. Jest to zygzakowata, ryta linia o długości kilku centymetrów i towarzyszy zazwyczaj znakom probierczym. Powstaje ona w skutek pobrania dłutkiem niewielkiej próbki metalu, dla oznaczenia metodą ogniową ilości srebra w stopie. Jest to znak działalności probierza.
Historia łyżki
Łyżka jest jednym z najczęściej i najwcześniej używanych przez człowieka przedmiotów. Towarzyszy mu przy stole w codziennych posiłkach, a także podczas wystawnych uczt, spełniając przede wszystkim funkcje użytkowe. Jednakże w dawnych pałacach, dworach szlacheckich i domach mieszczańskich pełniła również funkcję reprezentacyjną. Stąd przy jej wyrobie używano szlachetnych kruszców, takich jak srebro i złoto.
Na przestrzeni wieków można zaobserwować różne formy łyżki, zależne od czasu i miejsca powstania oraz przeznaczenia. Początkowo do jedzenia potraw płynnych wykorzystywano występujące w naturze formy z naturalnym zagłębieniem. Greckie i łacińskie określenie na łyżkę
cochlea oznacza spiralną muszlę ślimaka, której używano właśnie jako łyżki. Od tego słowa pochodzi polskie słowo chochla. Angielskie słowo
spoon (łyżka) pochodzi od anglosaksońskiego
spon, co oznacza odłamek, łupkę z drzewa, kory. Rzymianie ok. I w. n.e. stworzyli dwa wzory łyżek, pierwsza zwana
ligula miała trzonek w kształcie pręta i płytki, owalny, lekko szpiczasty czerpak. W drugiej, zwanej
cochleare, czerpak uformowany został w postaci niewielkiej miseczki.
Ligula przekształciła się z czasem w łyżkę stołową,
cochleare stała się wzorem różnego rodzaju chochli i czerpaczek.
Do końca XVII w. łyżka wchodziła w skład nakryć osobistych noszonych ze sobą w cholewie lub w specjalnych futerałach u pasa, ponieważ nawet w najbogatszych domach nie podawano ich do stołów. Dopiero w XVIII w. łyżki przekształciły się w niezbędny i powszechny element nakrycia stołu. Na stołach w najbogatszych domach używano łyżek srebrnych, niekiedy złotych lub złoconych, dekorowanych masą perłową itp. Stanowiły one prywatne wyposażenie bogatego człowieka, oznakę osiągniętego dobrobytu, efektowną ozdobę stołu, a oprócz tego doskonałą lokatę kapitału.
W wieku XVIII sztućce przybrały swoje ostateczne formy, praktyczne i funkcjonalne. W przypadku łyżki okrągły czerpak wydłużono, nadając mu formę owalną. Niewygodny trzonek w kształcie pręta zastąpiono płaskim, szerokim, ułatwiającym trzymanie. Zmiany jakie zaszły w kulturze jedzenia z końcem XVII w. wymusiły odpowiedni skład i formę zastawy stołowej. Sztućce, w tym także łyżki, zaczęły być ściśle dostosowane do spożywanych potraw. Już nie wystarczała jedna łyżka stosowana do wszystkich dań. Jednym z rodzajów łyżek jakie pojawiały się na stołach były łyżki półmiskowe przeznaczone do przenoszenia różnych potraw z półmisków na talerze. Była to zwykle łyżka dość znacznej wielkości i masy. Osiągała zazwyczaj długość 30 cm.
Taka właśnie łyżka jest obecnie eksponowana na wystawie stałej Muzeum Powiatowego w Nysie w części „Nyskie rzemiosło artystyczne i pamiątki miejskie”.

Punca imienna Ignatza Riegera widniejąca na omawianej łyżce półmiskowej.

Punca miejska Nysy widniejąca na omawianej łyżce półmiskowej.
Bibliografia:
Gradowski M.,
Znaki na srebrze. Znaki miejskie i państwowe używane na terenie Polski w obecnych jej granicach, Warszawa 1994.
Gündel Ch.,
Neisser Goldschmiedearbeiten, "Der Oberschlesier" 15, 1933.
Hintze E.,
Alt-Neisser Goldschmidekunst, “Jahresbericht des Neisser Kunst und Altertumsvereins”, nr 9, Neisse 1905.
Kukułka K.,
Różne funkcje starodawnych łyżek, „Krakowskie Studia Małopolskie” nr 2, Toruń 1998.
Kukułka K.,
Techniki, formy i motywy zdobnicze starodawnych łyżek [w:] „Krakowskie Studia Małopolskie” nr 3, Toruń 1999.
Paprocka-Gajek J.,
Historia ewolucji sztućców, [w:] https://www.wilanow-palac.pl/historia_ewolucji_sztuccow.html
Paprocka-Gajek J.,
Komplet Sztućców, Karta Katalogowa Kolekcji, https://www.wilanow-palac.pl/komplet_sztuccow.html
oprac. Katarzyna Pełech