Logo

Muzeum Powiatowe w Nysie

48-300 Nysa, ul. Biskupa Jarosława 11, tel. 77 433 20 83, 77 435 50 10

Sierpień - skarbonka i skrzynka cechu piekarzy


Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie

Skarbonka i skrzynka cechu piekarzy

Czas i miejsce powstania: skarbonka 1579, skrzynka 1583; Nysa, Śląsk
Materiał i technika: żelazo cięte, kute, nitowane, polichromowane
Wymiary: skarbonka: wys. 27 cm, szer. 25 cm, gł. 18 cm; skrzynka: wys. 27 cm, szer. 39 cm, gł. 19 cm
Prezentowane obiekty to skarbonka (1) i skrzynka (2) cechu piekarzy, która najpewniej także pełniła funkcję skarbonki. Oba obiekty wykonane zostały z żelaza i opatrzone bogatą dekoracją malarską, obie posiadają ten sam monogram „IWMK”.
 
1. Skarbonka cechu piekarzy wykonana z jednej blachy żelaznej, która gięta w literę „C” połączona nitowaniem tylko na jednej ze ścianek. Wypukłe wieko z podłużnym otworem wrzutowym na monety wieńczy antaba ułatwiająca przenoszenie skarbonki. Na froncie skrzynki dwa zamki ukryte w kwadratowych obudowach wyraźnie wysuniętych poza lico skrzynki (gł. 2 cm). Zawiasy, wieko oraz obudowa zamków z elementami dekoracyjnymi w formie nakładek z ciętego i kutego żelaza o wzorach roślinno-geometrycznych. Skarbonka polichromowana na całej powierzchni. Ściana frontowa ze złotymi inicjałami „I W” i „M K” rozdzielonymi czerwoną tarczą herbową ze złotym preclem i złotą koroną cesarską ponad nią. Powyżej data 1579. Skarbonka pokryta malowanym ornamentem roślinnym w kolorach zieleni, bieli, żółci i czerni, wzbogaconym o motyw maszkaronów wyłaniających się z wici roślinnych (boki skarbonki). Wewnętrzna powierzchnia wieka pokryta jasnopomarańczowym kolorem. Na spodzie skarbonki znajduje się nr 10 565, będący sygnaturą zabytku przedwojennego muzeum nyskiego. 
 
2. Skrzynka cechu piekarzy (skarbonka?) wykonana z kilku blach żelaznych wzmocnionych w narożnikach dekoracyjnie wyciętymi nakładkami żelaznymi, posadowiona na nóżkach z ciętej faliście blachy, wszystkie elementy łączone nitami o dużych łebkach. Skrzynka zamykana płaskim wiekiem z widocznym otworem mechanizmu zamkowego. Wieko wzmocnione przez okalającą go żelazną opaskę oraz trzy cięte pasy będące przedłużeniem zawiasów z dekoracyjnymi nakładkami w formie rozet. Ściany oraz podstawa skrzynki stanowiąca jej nóżki - dekorowane malowanym ornamentem roślinnym i okuciowym w kolorach zieleni, bieli, żółci i czerni. Na ścianie frontowej dwie tarcze herbowe – z lewej herb Nysy z trzema liliami (czerwona tarcza, białe lilie), powyżej data „1583”; z prawej – czerwona tarcza z jasnobrązowym preclem, ponad nią korona, w narożach pól stanowiących dekorację inicjały: „I W M K” (po jednej literze w każdym rogu). Po bokach skrzynki zamontowane antaby ułatwiające jej przenoszenie. Na spodzie obiektu nr 1 102 będący sygnaturą zabytku przedwojennego nyskiego muzeum.
 
Omawiane obiekty bardzo zbliżone do siebie formalnie i stylistycznie są śladem działalności nie tylko cechu piekarzy nyskich, ale także cechu ślusarzy specjalizującego się w obróbce metali na zimno (cięcie, trybowanie, nitowanie). Obie metalowe skrzynki posiadają namalowane przyjęte powszechnie godło cechu piekarzy – precel z koroną, który nadał cechowi wiedeńskiemu cesarz Karol IV około 1529 r. Godło cechowe wzorowane na szlacheckich herbach, uświetnione długoletnią tradycją sięgającą często średniowiecza, było chlubą cechu. Wyjątkowym elementem była korona z pięcioma lub trzema kwiatonami, którą mogły umieszczać tylko te rzemiosła, które uzyskały ten przywilej od władcy (piekarze i szewcy). Na niektórych godłach śląskich pojawia się także dodatkowo znak liniowy – typ gmerka, jak w przypadku pieczęci cechu piekarzy nyskich przechowywanej obecnie w zbiorach Muzeum Narodowego we Wrocławiu (nr inw. XIV-940). Piekarze należeli do tak zwanych rzemiosł podstawowych, niezbędnych dla funkcjonowania społeczności miejskiej – wypiekali i sprzedawali pieczywo w kramach zwanych też ławami chlebowymi. Nysa, jako jedno z ważniejszych miast Śląska, była silnym ośrodkiem rzemieślniczo-handlowym. Według spisu podatkowego sporządzonego w 1424 r. w Nysie funkcjonowało 17 organizacji cechowych, które zrzeszały 390 rzemieślników uprawiających 36 rzemiosł. Wczesną obecność cechu piekarzy nyskich potwierdzają dziś dokumenty przechowywane w Archiwum Państwowym w Opolu, między innym mówiące o sprzedaży ław chlebowych (1433) oraz poświadczające przywileje cechu przez biskupa Jana (1498). 
 
Rola rzemiosła w życiu społeczności miejskiej miała kluczowe znaczenie dla jej dalszego rozwoju i bogacenia się. By chronić swoje interesy oraz tajniki wytwórczości, rzemieślnicy zrzeszali się w organizacje cechowe, które normalizowały zasady pracy (reglamentowały produkcję, ustalały ceny, nadzorowały jakość wyrobów), ale także wpływały na toczące się życie towarzyskie. Korporacje cechowe miały ściśle oznaczone zasady funkcjonowania nie tylko w zakresie własnej wytwórczości, ale także wpływały na życie religijne oraz osobiste członków cechu (obowiązkowe uczestnictwo podczas ważnych świąt kościelnych, rozsądzanie sporów i kwestii moralnych). Każdy cech miał swój lokal oznaczony dedykowanym szyldem, w którym spotykali się jego członkowie, a wyposażenie izby obfitujące w odpowiednie sprzęty i precjoza świadczyły o randze organizacji. Rzemieślnicy gromadzili się podczas cokwartalnych obrad, które rozpoczynały się już we wczesnych godzinach porannych (tzw. Morgensprache). „Poranne rozmowy”, zwane też schadzkami, inicjował mistrz cechu otwierając pokrywę lady (skrzyni) cechowej, być może uderzając przy tym ceremonialnym młotkiem w stół (rodzaj berła cechowego), wokół którego zgromadzeni byli czeladnicy. Przygotowaniem izby do obrad zajmowali się najmłodsi mistrzowie, którzy przede wszystkim musieli zadbać o odpowiednią oprawę stołu: w centralnym miejscu ustawiano skrzynię cechową, w której przechowywano tłoki pieczętne i najważniejsze dokumenty, jak statut czy świadectwa nauki czeladników, obok stawiano krucyfiks, świeczniki, dzwonek, a także obrotowe klepsydry piaskowe, odmierzające czas wystąpień mistrzów. Na stole znajdowały się także przybory pisarskie, a niekiedy też bicze do wymierzania kar cielesnych. Stałym sprzętem towarzyszącym obradom były skarbonki – w ten sposób egzekwowano opłaty m. in. za naukę zawodu, wyzwolenie czeladnika czy uiszczano karną opłatę za brak obecności na pogrzebie członka cechu. Skarbonki, jak w przypadku obiektów nyskich, mogły być skrzynkami, ale także adaptowano na nie kufle z pokrywą dosztukowując skobel na kłódkę i otwór wrzutowy lub przygotowywano puszki na pieniądze. Skarbonki wykonywano najczęściej z metalu – żelaza lub miedzi dodając często elementy ocynowane. 
 
Skarbonki ze zbiorów nyskich wyróżniają się niezwykłym kunsztem wykonania i bogatą dekoracją malarską, która świadczy o wyjątkowości przedmiotu. Oba obiekty zostały zamówione przez tego samego mistrza cechu w odstępie czterech lat, o czym świadczy powtórzony na obu przedmiotach monogram „I W M K”. Praktyka upamiętniania fundatorów w postaci inicjałów lub pełnych nazwisk była powszechna, ale przeznczona tylko dla nielicznych, traktowana jako nagroda lub wyróżnienie, pozwalająca przejść do historii korporacji. Fundator ponosił wszystkie koszty wykonania przedmiotu, zapewne mógł przy tym decydować o kształcie i sposobie dekoracji skrzynki, tym samym podnosząc swój prestiż wśród towarzyszy rękodzielników. Skarbonka z 1579 r. zarówno w technice wykonania jak i ornamentyce jest nieznacznie skromniejsza, w stosunku do kolejnej, późniejszej, obie jednak są bardzo do siebie zbliżone pod względem zastosowanej dekoracji malarskiej, użytych barw i sposobu gradacji koloru w celu ukazania głębszego zróżnicowania malarskiego. Być może obie skrzynki wyszły spod ręki tego samego rzemieślnika, u którego zostały zamówione. Organizacje cechowe z ogromną atencją i pietyzmem podchodziły do najważniejszych dla nich artefaktów, dlatego nigdy ich nie wyrzucano - przedmioty przekazywano do muzeów czy izb pamięci. Nie inaczej było w przypadku skarbonek cechu piekarzy. W księgach inwentarzowych przedwojennego muzeum nyskiego (Inventarienbuch I, II, III,IV), znajdujących się obecnie w archiwum Muzeum Powiatowego w Nysie odnaleźć możemy zapis przekazania skarbonki z 1579 r. przez mistrza cechu piekarzy Gusche (?) 5 lutego 1940 r. Niestety wpis dotyczący skarbonki z 1583 r. nie zachował się.
 
Poniżej transkrypcja i tłumaczenie przygotowane przez prof. Wojciecha Kunickiego, któremu składam serdeczne podziękowania za pomoc w odczytaniu odręcznych zapisów w księdze inwentarzowej:
„1 Kassette. Eisen. 2. Schlösser. Auf dem gebogenen Deckel 1 Griff und Einwurfloch. Auf der Vorderseite IW und MK dazwischen ein Brezel (?) auf rotem Schild, über dem Wappen eine Kaiserkrone, unter den beiden Schlössern die Jahreszahl 1579. Die übrigen Flächen tragen gemalten Ornamentsschmuck.  
Die Neisser Bäckerinnung. 5.2. 40 Überreicht vom Bäckerobermeister Gusche (?). 
28 cm. lang, 20, 5 cm. breit, 25 cm hoch”
 „1.Kasetka. Żelazo. 2 zamki. Na zgiętej pokrywie uchwyt i jedna dziurka do wrzucania [pieniędzy], na przedniej ścianie IW i MK, pomiędzy precel na czerwonej tarczy, nad herbem korona cesarska, pod obydwoma zamkami data roczna 1579. Pozostałe powierzchnie mają pomalowane ozdoby ornamentowe.
Nyski cech piekarski. Przekazana 5.2.1940 przez naczelnego mistrza piekarskiego Gusche (?)
28 cm długa, 20,5 cm szeroka, 25 cm wysoka.”

Oprac. Ewelina Kwiatkowska


 
Ilustracje:

1.     Skarbonka cechu piekarzy, 1579

2.   Skarbonka cechu piekarzy, 1579

4.      Skarbonka cechu piekarzy, 1579

5.      Skrzynka cechu piekarzy, 1583

6.      Skrzynka cechu piekarzy, 1583

7.      Zapis z przedwojennej księgi inwentarzowej nyskiego muzeum (Inventarienbuch IV), Archiwum Muzeum Powiatowego w Nysie

8.      Skarbonka cechu płócienników z Wrocławia, blacha żelazna, ocynowana, malowana, 1802, zbiory Muzeum Narodowego we Wrocławiu, źródło: Zabytki cechów śląskich, red. M. Korżel-Kraśna, Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Wrocław 2002, s. 422.

9.      Skarbonka bractwa czeladników rękawiczniczych z Wrocławia, miedź kuta, repusowana, zgrzewana, ocynowana, 1564, zbiory Muzeum Narodowego we Wrocławiu, źródło: Zabytki cechów śląskich, red. M. Korżel-Kraśna, Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Wrocław 2002, s. 424.

Wybrana bibliografia:

Karta inwentarzowa skarbonki cechu piekarzy nyskich: MNa/RA 1150.
Karta inwentarzowa skrzynki (skarbonki) cechu piekarzy nyskich: MNa/RA 1151 .
Chrzanowski T., Nyskie rzemiosło artystyczne od średniowiecza do połowy XIX wieku, „Szkice Nyskie. Studia i materiały”, t.1, red. Z. Kowalski, Opole 1974, s. 106-152. 
Knobloch M., Metaloplastyka, Warszawa 1967.
Lodowski J., Itman L., Od dymarki do kuźni [kat. wyst.], Muzeum Archeologiczne we Wrocławiu, Wrocław 1986.
Korżel-Kraśna M., Dla prestiżu i potomnych. Śląskie skrzynki cechowe [kat. wyst.], Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Wrocław 2017.
Krawczyk M., Rzemiosła dawnej Nysy, [w:] Historia lokalna na przykładzie ziemi nyskiej, Nysa 2014, s. 86-97
Słownik terminologiczny sztuk pięknych, red. K. Kubalska-Sulkiewicz, Warszawa 2007.
Zabytki cechów śląskich, red. M. Korżel-Kraśna, Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Wrocław 2002.
Archiwum Państwowe w Opolu, sygn. 45/121/0/25/339 Konrad biskup wrocławski (Conrad Bischoff zu Breslau) poświadcza, że sprzedał dwie ławy chlebowe (czwu brotbenke) w mieście Nysie (Neise), 5 III 1433 (https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/en/seria?p_p_id=Seria&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&_Seria_nameofjsp=jednostki&_Seria_id_serii=24386, [dostęp: 25.07.2024]
Archiwum Państwowe w Opolu, sygn. 45/121/0/25/340 Jan biskup wrocławski poświadcza przywileje cechu piekarzy 1498, 15 VI w Nysie (freitag nach Gotes Leichnambs Neisse) (https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/en/seria?p_p_id=Seria&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&_Seria_nameofjsp=jednostki&_Seria_id_serii=24386, [dostęp: 25.07.2024]