Teleskop zwierciadlany
Czas i miejsce powstania: XVIII w. (?), Śląsk (?)
Data i sposób nabycia: 1952, przekaz z „Carolinum” w Nysie
Wymiary: wys. 36 cm, dł. 35 cm
Stan zachowania: niesprawny
Teleskop zwierciadlany, zwany także reflektorem, to mosiężny tubus o średnicy 7 cm i długości 35 cm. Pokryty jest czarną skórą (przypuszczalnie rekina), która jest już znacznie przetarta, w kilku miejscach występują pęknięcia. W środku znajduje się gwint śrubowy służący do kontrolowania ostrości, które odbywa się poprzez przesuwanie zwierciadła wtórnego za pomocą pręta przymocowanego z boku lufy. Teleskop umieszczony jest za pomocą śrubek motylkowych na mosiężnej kolumnie i trójnożnym statywie, zapewniającym stabilność. Ma regulowane nachylenie i możliwość ruchu obrotowego. Instrument jest niesprawny, brakuje elementów optycznych: okularu i zwierciadeł. Porównując nyski teleskop, jego stylistykę oraz sposób wykonania z innymi tego typu instrumentami, można wysnuć przypuszczenie, iż przyrząd ten został wykonany w wieku XVIII.
Kolekcja przyrządów naukowych w Muzeum Powiatowym w Nysie obejmuje historyczne instrumenty astronomiczne, miernicze i optyczne pochodzące z XVII, XVIII i XIX wieku. Jest to zbiór nieliczny, ale ze względu na swoją różnorodność niezwykle cenny. Część z nich została przekazana z „Carolinum” w latach 50. XX wieku. Wśród przekazanych obiektów znajdował się prezentowany teleskop zwierciadlany. Najpewniej był on częścią instrumentarium jezuickiego służącego do celów dydaktycznych. Kolegium jezuickie ufundowane na przełomie 1623 i 1624 roku przez biskupa wrocławskiego Karola Habsburga było prowadzone w pierwszych latach działalności przez znanego uczonego z Innsbrucku, Christopha Scheinera. Naukowiec ten miał wybitne osiągnięcia w dziedzinie astronomii, odkrył plamy na Słońcu, stworzył pierwszą mapę Księżyca, skonstruował przyrząd służący do obserwacji tarczy słonecznej, zwany helioskopem. Swoje obserwacje i badania plam słonecznych w latach 1611–1630 opisał w dziele
Rosa Ursina Sive Sol, które okazało się przełomowe w dziedzinie astronomii i było wzorem dla innych obserwatorów. W 1624 roku Scheiner wyjechał do Rzymu, a do Nysy powrócił w 1639 roku i przebywał tutaj do śmierci w 1650 roku. W tym czasie w kolegium nauczano matematyki oraz związanych z nią geometrii i astronomii. Program ten kontynuowano po 1730 roku, podkreślając znaczenie wyżej wymienionych przedmiotów nauczania
W XVII wieku pojawiły się pierwsze projekty teleskopów zwierciadlanych, które jako element skupiający światło wykorzystywały zwierciadła zamiast soczewek optycznych (zanim wynaleziono proces srebrzenia szkła w drugiej połowie XIX wieku, zwierciadła teleskopów były wykonane z specjalnego brązu znanego jako "speculum metal". Ten rodzaj brązu był łatwy do szlifowania i polerowania, ale szybko ulegał matowieniu). Za pioniera w tej dziedzinie uznawany jest szkocki matematyk i astronom James Gregory (1638–1675), który w 1663 roku w dziele
Optica Promota zaproponował innowacyjną wówczas konstrukcję teleskopu zwierciadlanego. Projekt ten zakładał użycie dwóch zwierciadeł wklęsłych: głównego paraboloidalnego oraz lustra wtórnego, umieszczonych wewnątrz mosiężnego korpusu. Po odbiciu od zwierciadła wtórnego światło miało być wyprowadzane z teleskopu przez otwór znajdujący się w centralnej części zwierciadła głównego. Gregory nie był jednak w stanie zrealizować swego pomysłu ze względu na trudności w wykonaniu luster o niesferycznych powierzchniach. Dekadę później (1674) angielski przyrodnik Robert Hook wykonał teleskop według projektu Gregory’ego, i nazwał go na cześć szkockiego astronoma. W roku 1668 Isaac Newton opracował i zbudował własny teleskop zwierciadlany, który powszechnie uznawany jest za pierwszy tego typu. Teleskop ten wykorzystywał wklęsłe zwierciadło główne oraz płaskie ukośne zwierciadło wtórne. Zapewniał on obraz nieodwrócony i bez aberracji chromatycznej, z tego powodu był szeroko stosowany w XVIII i XIX wieku.
Początkowo teleskopy te były używane głównie przez astronomów-amatorów. Dopiero w 1700 roku, za sprawą Williama Herschela, stały się popularne wśród profesjonalnych obserwatorów. Herschel wykazał, że teleskopy zwierciadlane mogą być używane do badań głębszej przestrzeni kosmicznej i dokładniejszego mapowania konstelacji nieba.
Jednym z największych w Europie producentów teleskopów zwierciadlanych, głównie typu gregoriańskiego, był James Short (1710–1768).
Oprac. Ewelina Kucia
Wybrana biblliografia:
Karty inwentarzowe zabytku MNa/ RA 727
Dola. K.,
Jezuici w Nysie. Kolegium i gimnazjum (zw. Carolinum) 1622-1776, Opole 2019
Historia astronomii, red. Michaela Hoskina, Warszawa 2007.
King H.C,
The history of the telescope, New York 1979.
Turner G. L'E,
Scientific Instruments, 1500-1900: An Introduction, Berkeley: University of California Press 1998
https://www.rmg.co.uk/collections/objects/rmgc-object-11102
https://www.rmg.co.uk/collections/objects/rmgc-object-11100
