Wrzesień- karabin piechoty model 1809

Infanteriegewehr M1809 u/M – karabin piechoty model 1809 z późniejszymi modyfikacjami

Czas i miejsce powstania: 1818-1819, Nysa

Materiał i technika: stal, drewno, mosiądz; kucie i odlew

Wymiary: długość lufy: 104,5 cm; długość całkowita: 143,5 cm; kaliber: 19 mm (0,75 cala)

W wyniku przegranej wojny IV koalicji antyfrancuskiej, Prusy zostały upokorzone warunkami pokoju zawartego w 1807 roku w Tylży. Przegrana wojna z Napoleonem była wynikiem klęsk m.in. w bitwie pod Jeną–Auerstedt, gdzie zacofana technicznie i organizacyjnie armia pruska została doszczętnie pobita przez Francuzów.
Zadanie restrukturyzacji armii pruskiej po kampanii 1806 roku otrzymał szef sztabu generalnego księcia Brunszwiku i późniejszy generał-major Gerhard von Scharnhorst. Został on zwierzchnikiem komisji mającej zająć się modernizacją i stworzeniem nowoczesnej armii narodowej. Komisja Reorganizacji Wojskowej (Militär Reorganisations-Kommission) zleciła m.in. opracowanie nowego karabinu piechoty. Po dokładnych badaniach i testach różnych prototypów, ostateczny model został wybrany dekretem gabinetowym z 29 maja 1809 roku. Jako wzór dla rozwoju nowego pruskiego karabinu piechoty posłużył udany francuski karabin piechoty model 1777.
Opracowana broń, pierwotnie nazwana nowopruskim karabinem piechoty (neupreußisches Infanteriegewehr) lub karabinem piechoty Scharnhorsta (Scharnhorstsches Infanteriegewehr) była według dzisiejszej terminologii polskiej karabinem (według terminologii niemieckiej i angielskiej: muszkietem) wyposażonym w zamek skałkowy i niegwintowaną lufę. Długość całkowita broni wynosiła 1435 mm, długość lufy 1045 mm, a waga maksymalna 4 kg. Broń wyposażona była w muszkę i szczerbinkę. Jej kaliber wynosił 18,5-19 mm (¾ cala).

Jednym z zadań postawionych przed Komisją Reorganizacji Wojskowej było uruchomienie fabryki broni na Śląsku. Wybór Scharnhorsta padł na Nysę, gdzie działał już zakład reparacji uszkodzonej broni. Pod koniec 1808 r. wysłał na Śląsk majora Brauna. Wspólnie ze stacjonującym w Kłodzku hrabią von Goetzen skierowani zostali do Twierdzy Nysa w poszukiwaniu odpowiedniej budowli w celu zorganizowania w niej fabryki broni. Przystano na dawne Jezuickie Seminarium św. Anny (dzisiejszy budynek Państwowej Szkoły Muzycznej im. Witolda Lutosławskiego), bardzo przestrzenną i solidną, dwukondygnacyjną budowlę, z długim skrzydłem bocznym i barakiem nadającym się na magazyn lub na zaplecze materiałów produkcyjnych. Produkcją luf i pozostałego oporządzenia stalowego broni miała się zająć się huta Ozimek (Malapane) z podległymi zakładami w Krasiejowie (Krascheow, Schönhorst). Fabrykę nazwano Królewską Pruską Fabryką Broni w Nysie (Königliche Preußische Gewehrfabrik Neisse).

Nowopowstałe zakłady stanęły przed trudnym zadaniem zatrudnienia potrzebnych pracowników. Obcokrajowcy nie mogli być zatrudnieni ze względu na obawy przed szpiegostwem. Zakład zorganizowano w sposób wojskowy, a pracownicy zostali żołnierzami Kompanii Rzemieślników Broni (Waffenhandwerker Kompanie). Do Nysy ściągano pojedynczych rzemieślników i robotników, w celu przyuczenia do zawodu. Przekwalifikowaniu na rusznikarzy podlegali kowale, zamkarze, ślusarze i stolarze. Kompania składała się z 10 sekcji. Nad każdą z nich czuwał podmistrz, nad dwoma zaś nadmistrz. Każda z sekcji miała swoje zadania, np. sekcja pierwsza wykuwała części do zamków, a sekcja trzecia wykonywała łoża. Wartym wspomnienia jest fakt, iż w Gewehrfabrik Neisse po raz pierwszy zastosowano matryce do wykuwania części zamków broni.
W pierwszym roku działalności fabryka w Nysie była w stanie wyprodukować około 500 sztuk broni. W latach następnych produkcję zwiększono, a po usprawnieniach i rozbudowie w 1810 i 1811 r. zakład produkował rocznie 6000 sztuk broni. Stan osobowy Kompanii Rzemieślników Broni obejmował wtedy: trzech oficerów, trzech mistrzów rusznikarskich, sierżanta, ośmiu podoficerów, 161 pracowników, a także chirurga, ekonoma, dwóch skrybów zajmujących się materiałami oraz strażnika.
Poza innymi rodzajami broni palnej, od 1818 roku fabryka broni w Nysie produkowała Infanteriegewehr M1809, a po 1840 roku przeprowadzała modyfikację w/w karabinu: wymianę zamka skałkowego na kapiszonowy. Przykładem tak zmodernizowanej broni jest opisywany karabin
.
Opisywana broń wyprodukowana została pomiędzy 1818 a 1819 rokiem. Choć brak jest (widocznej) wybitej daty na lufie lub innych elementach broni, to rok produkcji określić można na podstawie innych elementów oznakowania karabinu. Po pierwsze, godło producenta (Königliche Preußische Gewehrfabrik Neisse) wybite na płytce zamka pomiędzy kurkiem a układem zapłonowym składa się z uproszczonej nazwy fabryki „Neiƒse” – stylizowanej na zapis ręczny i z długim s na pierwszej pozycji – oraz umieszczonej nad napisem korony królewskiej. Taki rodzaj oznakowania używano na karabinach Infanteriegewehr M1809 w latach 1818-1824. Drugim oznaczeniem zawężającym datowanie powstania karabinu jest oznaczenie odbioru i ostrzału lufy, umieszczone przez rewizora po sprawdzeniu jakości wykonania broni i próbnym wystrzale na lewej stronie lufy. Oznaczenie użyte na muzealnym egzemplarzu – wielka litera B oraz korona królewska – używane było na karabinach wyprodukowanych w latach 1818, 1819, 1825, 1834 i 1835. Dzięki temu możemy zawęzić datę wyprodukowania opisywanego egzemplarza do 1818/1819 r. czyli do pierwszych lat produkcji Infanteriegewehr M1809 w Nysie. Niestety nie jest możliwe ustalenie roku konwersji zamka skałkowego na zamek kapiszonowy (być może data ukryta jest na spodzie lufy, pod łożem). Na pewno miało to miejsce po 1840 roku, kiedy do użytku wszedł model karabinu Infanteriegewehr M1839 wzorowany ściśle na modelu 1809, a wyposażony w zamek kapiszonowy.

Na okuciu kolby, na górnym języku zostało umieszczone oznaczenie regimentowe/pułkowe (Truppenstempel) umożliwiające identyfikację jednostki, do której przypisana została dana broń. W przypadku opisywanej broni jest to wtórnie przebite: 23 L W R 2. C: 70(8)8. Miejsce, w którym została wybita liczba 23 zostało zniszczone i przebite na nowo. Również cyfra 8 została nabita w miejsce cyfry 0. Zapis ten oznacza: 23. Landwehr-Regiment (23 regiment landwehry – rodzaju rezerwy czy też wojsk zapasowych), 2 kompania, numer broni 708.

Opisywany karabin został powierzony Muzeum Powiatowemu w Nysie jako depozyt. Jest własnością instytucji Haus Schlesien w Königswinter. Broń podziwiać można na ekspozycji stałej „Militaria - sala im. Bazylego Rogowskiego”, w gablocie poświęconej produkowanej w Nysie broni palnej. W tej samej gablocie zobaczyć można również sztucer myśliwski, opisywany jako eksponat miesiąca września 2020 r.

Wybrana bibliografia:
Bochyński P., Gewehrfabrik Neisse. Znakowanie broni strzeleckiej, wyd. Ridero, 2024.
Forum Historii Nysy, Królewska pruska fabryka broni w Nysie, http://www.fhn.cba.pl/viewtopic.php?t=97 [dostęp: 20.08.2024]
Kobierski S., Polska broń. Broń palna, wyd. Ossolineum, 1975.
Krawczyk M., Eksponat miesiąca września 2020 r. Sztucer myśliwski, http://www.muzeum.nysa.pl/web.n4?go=595 [dostęp: 20.08.2024]
Krawczyk M., Kolekcje broni białej i palnej w zbiorach Muzeum w Nysie, [w:] "Nyskie Szkice Muzealne", t. V, 2012 r., s. 13 – 26.