Logo

Muzeum Powiatowe w Nysie

48-300 Nysa, ul. Biskupa Jarosława 11, tel. 77 433 20 83, 77 435 50 10

Luty


Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie

Puginał w typie burgundzkim (XV/XVI w.)


Jednym z najbardziej uniwersalnych i służących człowiekowi od tysiącleci narzędzi jest nóż. Najstarsze formy noży znane są z dolnego paleolitu – najstarszej epoki w dziejach człowieka, trwającej od 3,4 miliona lat p.n.e. do około 250 tysięcy lat p.n.e. Już prymitywni przodkowie dzisiejszego homo sapiens czyli australopiteki, homo habilis i homo erectus tworzyli narzędzia z otoczaków, które funkcjonowały jako noże. W późniejszych czasach używano również innych surowców: krzemienia, kości, poroża, obsydianu, a w końcu brązu, żelaza i stali.

Na przełomie neolitu i epoki brązu wykształciła się bojowa forma noża – puginał, charakteryzująca się wykształconą osłoną dłoni – jelcem, którego główną funkcją była ochrona dłoni przed ciosami ześlizgującymi się po głowni. Jelec działał również jako ogranicznik, niepozwalający na przebicie pochwy sztychem i ześlizgnięcie się palców po ostrzu przy pchnięciu w twarde podłoże. Głownia puginału mogła być jedno- lub obosieczna, a jego długość wahała się od kilkunastu do nawet 70 centymetrów.

W średniowieczu puginały były najbardziej egalitarną i rozpowszechnioną formą uzbrojenia, użytkowaną we wszystkich niemal warstwach społeczeństwa, również w specjalnej wersji przez kobiety. Nosili je mieszczanie, rycerze i możni. Na malowidle ściennym w kościele św. Mikołaja w Stralsund przedstawiono cesarza, mieszczanina i najniżej stojącego w hierarchii społecznej kata z prawie identycznymi sztyletami. Noszenie puginałów przez mieszczan udokumentowane jest również w źródłach archeologicznych (większość znalezisk puginałów pochodzi z wykopalisk miejskich) oraz w dokumentach historycznych: ustawach ograniczających długość broni oraz zakazach ich noszenia wydanych przez władców (zakazy te były często powtarzane, co świadczy o ich nieskuteczności). Puginał wchodzący w skład uzbrojenia rycerza nazywany jest mizerkordią (łac. misericordia – miłosierdzie). Służył on do dobijania rannego lub konającego (stąd nazwa) przeciwnika. Puginał był również bronią skrytobójców i stąd terminy holowienecz (broń schowana w cholewie buta) oraz mortmesser (zabójczy nóż).

W zbiorach Muzeum Powiatowego w Nysie znajduje się puginał typu burgundzkiego pochodzący z przełomu XV i XVI wieku (ryc. 1). Zabytek został odnaleziony w trakcie badań archeologicznych w 1954 r. prowadzonych w Nysie przez Mariana Tonderę. Niestety nie znamy kontekstu odkrycia przedmiotu, wiemy jedynie, że pochodzi on z kloaki (średniowiecznego wychodka). Całkowita długość puginału wynosi 26 cm. Trójkątnie uformowania głownia (ryc. 2) o długości 16,3 cm i maksymalnej szerokości 1,8 cm przechodzi w wyodrębniony trzpień, na którym nasadzony jest guzowaty trzon rękojeści wykonany z twardego drewna, rozszerzający się w kierunku głowicy. Zakończenie trzpienia, które nieznacznie wystaje ponad powierzchnię drewna oraz górna forma trzonu sugerują istnienie metalowej głowicy. Na głowni wybity znak nożowniczy w kształcie grotu bełtu (ryc. 3). Jelec oraz głowica nie zachowały się.

Bardzo podobny do egzemplarza muzealnego puginał został przedstawiony na jednej z kwater poliptyku z kościoła św. Jakuba i Agnieszki w Nysie (ryc. 4), znajdującego się obecnie w Muzeum Archidiecezjalnym we Wrocławiu. Nastawę datuje się na połowę XV w. co koresponduje z datowaniem puginału ze zbiorów Muzeum. Broń przedstawiona na poliptyku charakteryzuje się analogiczną guzowatością rękojeści oraz konstrukcją głowni. Można więc przypuszczać, iż jelec i głownia egzemplarza archeologicznego wyglądały podobnie do tych przedstawionych na poliptyku.

Omawiany puginał można podziwiać na wystawie archeologicznej „Nysa średniowieczna” znajdującej się na I piętrze Muzeum Powiatowego w Nysie.



Wybrana literatura:

Marek L., Broń biała na Śląsku XIV-XVI wiek, [w:] "Wratislavia Antiqua", t. 10, Wrocław 2008;
Żygulski Z., Broń w dawnej Polsce, Warszawa 1975 

Oprac. Krzysztof Dobrzański