Mapa: "SILESIA DUCATUS A Martino Helwigio Nisseni descriptus"
Czas i miejsce powstania: mapa wchodząca w skład starodruku „Topographia Bohemiae, Moraviae et Silesiae” Matthäusa Meriana wydanego we Frankfurcie nad Menem w 1650 r. Materiał i technika: papier czerpany, miedzioryt Wymiary: odcisk płyty 34 cm x 27 cm (na karcie 37cm x 30,5 cm) Skala: około 1: 1 300 000
W listopadzie bieżącego roku minęła pięćsetna rocznica urodzin Martina Helwiga - kartografa urodzonego w Nysie, autora pierwszej mapy Śląska z 1561 roku. Dlatego też w grudniu, w ramach cyklu „obiekt miesiąca”, prezentujemy jeden z wariantów pierwowzoru planu Silesii, zamieszczony w geograficznym dziele Matthäusa Meriana „Thopographia Bohemiae Moraviae et Silesiae” [Topografia Czech, Moraw i Śląska]. Muzeum Powiatowe w Nysie posiada w swoich zbiorach aż dwa identyczne egzemplarze tej mapy. Jeden, wchodzący w skład Topografii, (która najprawdopodobniej od 1721 roku była częścią księgozbioru Carolinum, a po II wojnie światowej wzbogaciła zasoby Muzeum), jest przechowywany w kolekcji starodruków. Drugi, zakupiony w latach 70. XX wieku, stanowi samodzielny obiekt ekspozycyjny (na odwrocie nosi ślady atlasowego złożenia oraz pieczątkę własności zielonogórskiego wydawnictwa Paula Kepplera funkcjonującego od 1935 roku). Oba eksponaty, ze względu na specyfikę materiału, z którego zostały wykonane, nie są prezentowane na wystawie stałej.
Początki kartografii europejskiej sięgają II w. n.e. i wiążą się z osobą greckiego uczonego – Klaudiusza Ptolomeusza (ok. 100 n.e. - 168 n.e.). Jego słynne dzieło pt. „Geographike hyphegesis” stanowiło zbiór ówczesnej wiedzy geograficznej z okresu imperium rzymskiego (obejmowało również obszary dzisiejszego Śląska). W epoce odrodzenia, za sprawą toskańczyka Jacobusa Angelusa manuskrypt ptolomejski (z przełomu XII/XIII w.) dotarł do Włoch, a stamtąd przeniknął do innych krajów Europy. Nie bez znaczenia dla rozwoju nowożytnej kartografii było również upowszechnienie się druku oraz rozkwit technik graficznych (drzeworytu i miedziorytu). Już w XV stuleciu zaczęły powstawać ogólne mapy dotyczące Niemiec i Środkowej Europy, zawierające zarys Śląska. W 1477 roku ukazała się bolońska wersja ptolomejskiego dzieła z uwzględnieniem ziem śląskich, jednak przedstawionych niezbyt dokładnie, w znaczący sposób odbiegających od stanu faktycznego. Krajobrazowe nieścisłości wynikały w głównej mierze z braku empirycznej znajomości terenu.
Pierwszy, bardziej specjalistyczny plan Silesii został zawarty w dziele pt. „Cosmographia” Sebastiana Münstera opublikowanym w 1544 roku. Karta również nie została wykonana z autopsji, dlatego też autor nie ustrzegł się wielu błędów, zwłaszcza w zakresie rzeźby terenu oraz położenia poszczególnych miejscowości. Błędnie zaznaczył również dorzecze Odry. Na uwagę jednak zasługuje fakt, iż zwiększył liczbę zaznaczonych osad do około osiemdziesięciu pięciu.
Natomiast prawdziwy punkt zwrotny w dziejach śląskiej kartografii stanowi mapa wykreślona w 1561 roku przez Martina Helwiga. Śląski geograf urodził się w Nysie, w 1516 roku. Tam też pobierał pierwsze nauki. Następnie studiował w Wittenberdze, poźniej w Krakowie. Od 1544 roku był zatrudniony w szkole w Świdnicy, skąd w 1552 roku przeniósł się do łacińskiego gimnazjum św. Marii Magdaleny we Wrocławiu. W kolejnych latach pełnił tam urząd rektora (1560-1574). Helwig był zwolennikiem nauki Lutra, dlatego też prawdopodobną przyczyną opuszczenia przez niego Świdnicy był narastający konflikt z katolickim proboszczem Wolfgangiem Droschke. Nyski kartograf, po przeprowadzce do ogarniętego ruchem reformacyjnym Wrocławia, poczuł się na tyle komfortowo, że odmawiał kolejnych propozycji pracy, które napływały z innych miast. Do końca życia mieszkał w stolicy Dolnego Śląska. Zmarł w wieku 58 lat.
Wyjątkowość mapy Silesii autorstwa Martina Helwiga polega na tym, iż jej sporządzenie zostało poprzedzone w miarę szczegółowymi badaniami terenowymi. Autor poświęcił aż trzy lata na empiryczne poznanie Księstw Śląskich. Mimo tego, przedstawienie Silesii, w ujęciu nyskiego kartografa, nie do końca odpowiadało ówczesnemu obrazowi Śląska. Twórca ukazał krainę od strony północnej, nadając tym samym swemu dziełu orientację południową - uważając, że bardziej czytelne będzie przedstawienie Górnego Śląska u góry mapy, natomiast Dolnego u dołu. W myśl takiego układu Odra w naturalny sposób będzie spływała ku dołowi (zgodnie z nachyleniem podłoża). Helwig w swoim dziele zaznaczył obszar wykraczający poza ówczesne granice Silesii, obejmujący również na zachodzie Budziszyn, a na wschodzie Kraków. Motywy działania, które towarzyszyły nyskiemu geografowi oraz okoliczności pracy nad sporządzeniem mapy zostały oddane w dedykacji poświęconej wrocławskiemu patrycjuszowi, Nikolausowi Rehdigerowi, umieszczonej w kartuszu, w pierwszym wydaniu dzieła. Mapa została wyryta w klocku drzeworytniczym przez H. Korna (na podstawie szablonu Helwiga), a następnie z tej tablicy wydrukowana przez Johanna Creutzigera nakładem nyskiej drukarni. W trzy lata po opublikowaniu dzieła, Martin Helwig napisał obszerny komentarz do opublikowanego planu Księstw Śląskich, zawierający m.in. skorowidz ujętych tam miejscowości. Mimo pewnych niedoskonałości, mapa nyskiego geografa stanowiła główny wzorzec opracowań kartograficznych aż do początku XVIII wieku.
Dzięki przedstawieniom Münstera i Helwiga, Śląsk należał do ponad dwudziestu regionów niemieckojęzycznych, które już w XVI wieku były do dyspozycji na jednej mapie. Zarys Silesii w ujęciu nyskiego kartografa wraz z innymi mapami tego czasu został wykonany przy zastosowaniu matematycznych pomiarów. Ponadto proponował oglądającemu swego rodzaju współuczestnictwo w zwiedzaniu Śląska poprzez naniesienie na kartę licznych obrazowych treści. Jako przykład można podać ikoniczne przedstawienia statusu poszczególnych miejscowości (opactwo, miasto, twierdza, wieś).
Kolejne wznowienia dzieła Martina Helwiga, jak również jego późniejsze wersje, wpłynęły na pozostawanie Śląska w orbicie głównego rozwoju kartografii, mimo pewnego oddalenia od europejskich centrów emisji map. Przykładem jednej z modyfikacji pierwowzoru są właśnie egzemplarze przechowywane w nyskim muzeum, odbiegające nieco od prototypu z 1561 roku. Nawiązują one najprawdopodobniej do miedziorytu pochodzącego z drugiego tomu atlasu wydanego w 1635 roku przez Willema Janszoona Blaeu "Theatrum orbis terrarum". Ten wzór graficzny natomiast pojawił się po raz pierwszy w 1634 roku w niemieckiej wersji atlasu, a czerpał z wcześniejszej modyfikacji pierwowzoru Helwiga, wykonanej przez Abrahama Orteliusa.
„SILESIA DUCATUS A Martino Helwigio Nisseni descriptus” to odbitka graficzna, wykonana w technice miedziorytu na papierze czerpanym, w formie prostokąta o wymiarach: 34 cm x 27 cm. W centrum kompozycji znajduje się zarys Śląska, już w prawidłowej, północnej orientacji. Redukcji uległa również skala mapy z 1:540 000 do ok. 1:1 300 000. Na karcie uwzględniono koryta rzek, kontury pasm górskich, linię lasów oraz poszczególne miejscowości z określeniem ich statusu. System rzeczny Odry został ujęty raczej prawidłowo, z zaznaczeniem charakterystycznej przewagi lewych dopływów mających swe źródło w Sudetach. Rzeźbę terenu ukazano w sposób poprawny za pomocą umownych kopczyków. Największą dowolność zastosowano przy zaznaczaniu zalesienia, skupionego głównie w północnej części Śląska. Wynikało to w głównej mierze z ogólnie panującego w tym czasie zwyczaju wypełniania szatą leśną pustych miejsc na mapie.
U dołu karty, w lewym narożu, umieszczono manierystyczny kartusz zawierający inskrypcję: Silesia Ducatus a Martino Helwigio Nisseni descriptus [Księstwa Śląskie opisane przez nysanina Martina Helwiga]. Tablica jest podtrzymywana przez boginię Cererę trzymającą snop zboża i sierp oraz Fauna. Mitologicznym bóstwom towarzyszą zwierzęta: byk, owca, sarna, dzik. Ponad zwieńczeniem kartusza, w jego centralnej części ukazano orła z rozpostartymi skrzydłami. U dołu uchwycono pozostałe ptaki. W prawym górnym rogu przedstawiono natomiast herb Śląska. Całość składa się z tarczy otoczonej labrami, hełmu z koroną oraz klejnotu w postaci pawich piór. Dodatkowy składnik stanowią rogi, do których przymocowano po pięć proporców na każdej ze stron. Zarówno przedstawienie Ceres, bogini wegetacji i urodzajów, jak również Fauna, którego zgodnie z neoplatońską interpretacją uznawano za wcielenie płodności, miało w metaforyczny sposób ukazywać Śląsk jako krainę mlekiem i miodem płynącą. Dodatkowe ukazanie zwierząt łownych, domowych oraz ptactwa ze szczególnym uwzględnieniem orła (nawiązującego do Śląskiej heraldyki) podkreślało naturalne bogactwa tej krainy geograficznej. Na lewo od herbu znajduje się podziałka liniowa zawierająca informację: Millaria Germanica communia [mila wspólna dla krajów germańskich], z której wynika, że 8 mil = 4,3 centymetra. Na planie zaznaczono również kierunki świata: oriens [wschód] oraz occidens [zachód]. Karta zawiera także zarys lokalizacji krajów leżących poza Śląskiem. I tak na północnym zachodzie Brandenburg Marchionat [Marchia Brandenburska], na północnym wschodzie Poloniae Pars [część Polski], na południowym wschodzie Moraviae Pars [część Moraw], na południowym zachodzie Bohemiae Pars [część Czech] oraz na zachodzie Lusatiae Pars [część Łużyc]. Całość mapy została obwiedziona ramą, której krótsze boki zawierają oznaczenia długości i szerokości geograficznych.
Spośród zaznaczonych na mapie miejscowości, wielkością czcionki i - co za tym idzie - znaczeniem, wyróżniają się następujące miasta: Franckfurt (Frankfurt nad Odrą), Krossen (Krosno Odrzańskie), Baudzen (Budziszyn), Gorlitz (Zgorzelec), Sagan (Żagań), Glogaw (Głogów), Lignitz (Legnica), Sweinitz (Świdnica), Iawor (Jawor), Breslaw (Wrocław), Smorga Prima Silesioru Schola 966 (Smogorzów koło Namysłowa – wskazanie rzekomej najstarszej szkoły na Śląsku), Olaw (Oława), Brigk (Brzeg), Grotka (Grodków), Monsterberg (Ziębice), Neisse (Nysa), Goltz (Kłodzko), Oppeln (Opole), Ratibor (Racibórz), Troppa (Opawa), Teschen (Cieszyn), Peterkaw (Piotrkowo).
Na planie zaznaczono również trzy główne rzeki wraz z dopływami: Spree flu[men] (rzeka Szprewa), Odera flu[men] (rzeka Odra), Wartta flu[men] (rzeka Warta). Pasma górskie: Risenberg (Karkonosze) i Gesenk (Jesioniki). Wśród lasów wyróżniono Hercynia Silva (Las Hercyński), znane od starożytności zalesione pasmo górskie, dzielące Europę na część północną i południową, upowszechnione przez Eratostenesa z Cyreny (276 p.n.e - 194 p.n.e.). Zdaniem antycznego uczonego Las Hercyński miał mieć swoją kontynuację w Karkonoszach, co też zostało zaznaczone na planie śląskiego geografa.
Mapa Helwiga od czasu powstania w 1561 roku wznawiana była aż dziesięciokrotnie. Jednak dopiero jej modyfikacje oraz kolejne wersje spowodowały, że upowszechniła się daleko poza granicami Śląska i była nazywana „mapą wszystkich innych map Śląska”.
Mapa "Silesia Ducatus a Martino Helwigio Nisseni descriptus" będzie eksponowana przez cały grudzień bieżącego roku, na holu I piętra Muzeum Powiatowego w Nysie.
Wybrana literatura:
Roman Wytyczak, Śląsk w dawnej kartografii, Towarzystwo Przyjaciół Ossolineum, Wrocław 1998.
Gabriela Ociepa, Die Schlesienkarte von Martin Helwig [w:] Neisse: Kulturalität und Regionalität, red. W. Kunicki, M. Witt, Oficyna wydawnicza PWSZ w Nysie, Nysa 2004. Neisser Stadtbeschreibungen von Matthias Merian und Friedrich Bernhard Werner [w:] Neisse: Texte und Bilder, red. W. Kunicki, M. Kopij, G. Połturenko, Oficyna wydawnicza PWSZ w Nysie, Nysa 2005. Netografia:
http://obc.opole.pl/dlibra/doccontent?id=7005
http://ppk.net.pl/artykuly/2012303.pdf
https://www.atticus.pl/?pag=poz&id=36593
