Kwiecień

Dokument Stanisława Kramarczyka dotyczący zniszczeń w śródmieściu Nysy 

Czas powstania: 1955 r.
Materiał: papier, pismo wykonane ołówkiem
Wymiary: wysokość - 30 cm, szerokość – 21 cm



W obecnym miesiącu chcielibyśmy zaprezentować Państwu dokument sporządzony przez Stanisława Kramarczyka. Dotyczy on stanu zachowania zabytkowej, śródmiejskiej zabudowy Nysy w 1945 roku oraz wykaz późniejszych prac rozbiórkowych, prowadzonych w Nysie na bardzo dużą skalę. Dokument ten znajduje się w zbiorach archiwum muzealnego od lat 80. ubiegłego stulecia. Ten, jak również wiele innych dokumentów, pism, sprawozdań oraz notatek Stanisława Kramarczyka przekazała do zbiorów muzealnych jego żona Ludmiła Kramarczyk.
Stanisław Kramarczyk przyjechał do Nysy już w maju 1945 roku wraz z jedną z pierwszych grup osób mających zorganizować struktury administracyjne w mieście. Z wykształcenia architekt, podjął się niezwykle trudnego zadania zgromadzenia i zabezpieczenia zabytków sztuki oraz uruchomienia pierwszego w mieście polskiego muzeum. Był orędownikiem i obrońcą sztuki. Pełnił funkcję Dyrektora Muzeum w Nysie, uruchomił i pracował w Pracowni Konserwacji Zabytków. Oddany całkowicie służbie ratowania zabytków, wykonał setki szkiców architektonicznych, prezentujących różne koncepcje odbudowy kamienic, pałacu i dworu biskupiego, teatru oraz wielu innych budowli. Głośno protestował przeciwko akcji wyburzania uszkodzonej tkanki miejskiej. Niezłomnie walczył przeciwko takim barbarzyńskim praktykom, pisząc pisma do ministerstwa, wojewódzkiego konserwatora zabytków, nagłaśniając sprawę w prasie. Zyskiwał zwolenników chociażby w osobie Pawła Jasienicy oraz przeciwników w postaci miejscowych władz, które w rezultacie doprowadziły do pozbawienia go pracy i wysiedlenia z miasta.
Prezentowany dokument został napisany odręcznie i jest bezcennym świadectwem stanu zabudowy miasta i następujących w nim zmian. Stanisław Kramarczyk przeprowadził swoistą inwentaryzację, klasyfikując i porządkując stan budynków znajdujących się przy poszczególnych ulicach miasta i określając, które z nich nadają się niemal od razu do zagospodarowania i zamieszkania oraz które wymagają niewielkich nakładów pracy by odzyskać niedawną świetność. Wyraźnie wyodrębnił te z budynków, które uległy poważnym uszkodzeniom i ich odbudowa stała pod znakiem zapytania, oraz te, całkowicie zdewastowane, obrócone w ruinę przez pociski i pożary.
Karta prezentuje wykaz ulic oraz ujęte w tabele wyniki inwentaryzacji terenowej z kwietnia 1945 roku z wyszczególnieniem ilości budynków znajdujących się w momencie spisu przy danej ulicy śródmieścia Nysy. W kolejnych kolumnach tabeli umieszczono szczegółowo liczbę kamienic wypalonych, zburzonych i zachowanych. Po prawej stronie karty znajduje się wyliczenie stanu zabudowy przy tych samych ulicach z kwietnia 1955 roku, czyli równo dekadę później. W kolumnach znajdują się liczby określające ilość rozebranych budynków, ówcześnie nadane i obowiązujące numery domów, kamienice zdewastowane oraz zamieszkałe. Tego typu zestawienie, w swojej formie niezwykle konkretne, suche i rzeczowe, ma niezwykle dużą siłę oddziaływania. Ilość wyburzonych XVII-, XVIII- i XIX -wiecznych kamienic, robi wstrząsające wrażenie, tym większe, gdy sięgnie się do innych dokumentów i dekretów z tego czasu. Treść, jaką one przekazują, wskazuje jednoznacznie, że akcja wyburzania zabytków architektury była całkowicie chaotyczna, niezaplanowana, często ocierająca się o wandalizm. Decyzje o tym, który budynek przeznaczyć do rozbiórki, były często podejmowane „na szybko”, bez zgody, a nawet konsultacji z konserwatorem zabytków.
Osoby świadome artystycznej i historycznej wartości zabudowy śródmieścia, które próbowały interweniować w różnych instytucjach o zachowanie jak największej ilości zabytkowych kamienic, często spotykały się z szykanami, spychane na margines, a ich głos i wiedzę podważano i wyśmiewano. Rozbiórki były w pełni akceptowalne przez ówczesne władze, które posłuszne dekretom płynącym z Warszawy, bez zastanowienia „odgruzowywały miasto”, wysyłając cegłę całą oraz ułamkową w celu odbudowy kraju, próbując dorównać ilościom takim, jakie zawierały kolejne plany.
Dokument można oglądać do 24 maja na wystawie czasowej „Nysa 1945-1955”.

Literatura:
T. Foltyn, Zniszczenia zabytkowego śródmieścia Nysy, [w:] „Śląsk Opolski”, nr 2 (39), Opole 2000, s.13-18.
Monitor Polski, Uchwała nr 2 Prezydium Rządu z dnia 3 stycznia 1951 r. w sprawie kontynuowania akcji robót rozbiórkowych w r. 1951, Warszawa 1951.
K. Pawlik, Dyrektorzy Muzeum w Nysie - Stanisław Kramarczyk i Franciszek Pikuła, [w:] Sławni Nysanie – nauka i kultura bogactwem historii regionu, Opole 2004, s. 86-94.
M. Pierścieniak, Stanisław Kramarczyk - architekt, muzealnik, artysta, [w:] „Nyskie Szkice Muzealne”, t. VII, Nysa 2014, s.67-82.

Oprac. Małgorzata Pierścieniak