Marzec

Wiatrowskazy z wieży Bramy Wrocławskiej (XVI i XIX w.)

Czas powstania: 1574 i 1866 r.
Materiał: żelazo kute, blacha cięta
Wymiary: pełna wysokość – 220 cm, długość chorągiewki – 70 cm

Wśród licznych zbiorów kowalstwa artystycznego przechowywanych w Muzeum w Nysie, w niniejszej serii zabytków miesiąca prezentowane były już: renesansowa krata portalowa i latarnie miejskie (maj 2012 r. i luty 2014 r.).
Obecnie chcielibyśmy przedstawić kolejne zabytki tej kategorii – wiatrowskazy z wieży Bramy Wrocławskiej. Wszystkie wymienione wyżej muzealia mają jedną wspólną cechę – zostały stworzone jako integralne części składowe nyskich obiektów architektonicznych i tylko burzliwa historia miasta spowodowała, że ze swojego pierwotnego, właściwego miejsca usytuowania, trafiły do muzeum. W wypadku wiatrowskazów nie wiązało się to - na szczęście - ze zniszczeniem obiektu architektonicznego, ale destrukcją samych wyrobów kowalskich.
Wieża Bramy Wrocławskiej przetrwała zawieruchy wojenne i wraz z przylegającym fragmentem średniowiecznego muru obronnego jest jedyną zabytkową budowlą zachowaną w linii ulicy Wrocławskiej. Wzniesiona została jako element systemu obronnego miasta w XIV wieku. Przebudowywana w wieku XVI, oraz (jak podaje literatura) na przełomie XVI i XVII wieku, kiedy to otrzymała rozbudowane, manierystyczne zwieńczenie, wzniesione na kształt miniaturowego zespołu architektury obronnej. Zaokrąglone naroża z kluczowymi otworami strzelniczymi nawiązują do bastionów, a cztery ściany zdobione są szczycikami na których osadzono metalowe chorągiewki – wiatrowskazy. W 1907 roku, przy okazji remontu wieży, staraniem ówczesnego Magistratu odnowiono także te chorągiewki. Trzy spośród nich nosiły datę 1574 , a czwarta – 1866. Niestety, niespełna 40 lat później, w tragicznym dla Nysy roku 1945, legła w gruzach zabudowa znacznej części centrum miasta. Wieża Bramy Wrocławskiej ocalała, ale pozostały na niej liczne „wojenne rany”. Złocone kule na których odsadzone były wiatrowskazy zostały podziurawione pociskami i odłamkami. Ich postępująca destrukcja spowodowała, że w II połowie XX wieku zostały one zdjęte z wieży. Jedna z nich trafiła do zbiorów muzealnych w 1950 roku, dwie kolejne w roku 1985.
Wszystkie trzy zachowane w zbiorach Muzeum w Nysie chorągiewki mają formę ażurowego proporczyka. W górnej części dwie z nich zawierają datę 1574; trzecią wykonano na ich wzór w roku 1866. Obok daty umieszczono wpisaną w okrąg gwiazdę. Kolejna gwiazda sześcioramienna występuje jako motyw wieńczący blaszaną chorągiewkę. W części dolnej znajduje się lilia heraldyczna wpisana w kwadrat, a obok kolejny motyw lilii. Chorągiewki umocowane zostały na metalowym maszcie zwieńczonym półksiężycem i jeszcze jednym motywem lilii heraldycznej.
W roku 1984 w miejsce zniszczonych wiatrowskazów na wieży Wrocławskiej umieszczono ich kopie – dwie chorągiewki noszą daty 1574, jedna - 1866, natomiast na czwartej upamiętniono rok ich odnowienia, czyli 1984. Odnosząc się do najstarszej daty upamiętnionej na wiatrowskazach, to jest 1574, z dużym prawdopodobieństwem można przypuszczać, że jest to rok ich umieszczenia na szczycie przebudowanej wieży. Tak więc czas przebudowy wieży w duchu manieryzmu, to nie - jak podaje literatura - przełom XVI i XVII wieku, ale raczej pierwsza połowa lat 70. wieku XVI.
Oryginalne wiatrowskazy zobaczyć można na ekspozycji Muzeum w Nysie – dwa w salach pamiątek miejskich na I piętrze, a jeden na bocznej klatce schodowej na parterze Muzeum.
W okresie od 20 marca do 24 maja 2015 roku, jeden z nich znajdzie się na wystawie czasowej „Nysa 1945-1955”, na którą serdecznie zapraszamy.

Literatura:

H. Dittrich, B. Ruffert, Inschriften an und in NeisserGebäuden. Anhang: Windfahnen, [w:] "Jahres-Bericht des NeisserKunst- und Altertums-Vereins 1907", Neisse 1908, s. 23-24 + ryc.
J. Kębłowski, Nysa. Śląsk w zabytkach sztuki, Wrocław 1972, s. 256-257.


Fot. 1. Chorągiewka wiatrowskazu z datą 1574
Fot. 2. Chorągiewka z datą 1866
Fot. 3. Wiatrowskaz
Fot. 4. Złocona kula wiatrowskazu podziurawiona pociskami
Fot. 5. Zwieńczenie wieży Bramy Wrocławskiej z czterema wiatrowskazami – widok obecny

Oprac. Mariusz Krawczyk