Sierpień

Starożytne radło kamienne

Czas powstania: V tysiąclecie p.n.e.
Wymiary: długość - 28,5 cm
Materiał: bazalt
Miejsce znalezienia: Biechów, gm. Pakosławice

Zabytek pochodzi z epoki neolitu i najpewniej związany jest z najstarszą rozpoznaną przez archeologów rolniczą kulturą na ziemiach polskich, zwaną kulturą ceramiki wstęgowej rytej. Nazwa ta została nadana ze względu na charakterystyczne zdobnictwo naczyń glinianych używanych przez ludność tej kultury. Reprezentowany przez nich nowy sposób życia polegający na podporządkowywaniu sobie przyrody i organizowaniu otaczającej przestrzeni wyznaczał początek rozwoju cywilizacji człowieka. Wtedy właśnie powstały pierwsze na naszych ziemiach stałe osady rolników. Ta doniosła zmiana w dziejach ludzkości doczekała się naukowego określenia jako „rewolucja neolityczna”.
W odróżnieniu od wcześniej żyjących na naszych ziemiach plemion, dla których podstawą egzystencji było łowiectwo i zbieractwo, grupy przybyszów z południa przyniosły z sobą umiejętność uprawy roli i hodowli zwierząt. Najstarsze wioski to zazwyczaj kilka długich budynków, których konstrukcję tworzyły rzędy słupów, a przestrzeń miedzy nimi wypełniano plecionką z gałęzi i gliną. Obok budowano często ziemianki pełniące funkcję spichlerzy.
Na wypalonych i wykarczowanych połaciach pierwotnej puszczy uprawiano ziemię. Stabilny, osiadły tryb życia sprzyjał wytwarzaniu nowych, nieznanych wcześniej, a użytecznych przedmiotów. To właśnie pierwsi rolnicy przynieśli w ten rejon Europy umiejętność wyrobu naczyń z wypalanej gliny pomocnych w przechowywaniu i podawaniu żywności. Uprawa lnu i hodowla owiec dostarczała surowca do wyrobu tkanin. Wszelkiego rodzaju narzędzia wytwarzano wówczas z drewna, kości, rogu i krzemienia. Obok wcześniej znanych narzędzi krzemiennych, pojawiły się nowe, jak na przykład ostrza sierpów potrzebne do zbioru zbóż. Jednak najbardziej charakterystyczne dla epoki neolitu narzędzia to wyroby z precyzyjnie obrobionego i wygładzonego kamienia. Stąd właśnie wzięła się potoczna nazwa dla tego okresu dziejów „epoka kamienia gładzonego”. Do wyrębu drzew i obróbki drewna używano kamiennych siekier i toporów, pomocne też były ciosła i dłuta. W uprawie ziemi pomagały kamienne motyki i radła. Do tej właśnie kategorii zaliczyć należy prezentowany zabytek. Radło to narzędzie rolnicze służące do spulchniania gleby, ciągnięte zazwyczaj przez parę wołów. Ściśle rzecz ujmując kamienny przedmiot, o którym mowa to element radła zwany radlicą, czyli robocza końcówka urządzenia, pracująca w glebie. Wykonana precyzyjnie z oliwkowoczarnego bazaltu, a więc bardzo twardej skały litej. Wytwarzanie tego typu przedmiotów bez użytku narzędzi metalowych było na pewno bardzo trudne i pracochłonne. W pierwszej kolejności przez obtłukiwanie skalnej bryły uzyskiwano w przybliżeniu pożądany kształt przyszłego narzędzia. Następnie przez pocieranie jego powierzchni o kamienną płytę, często posypywaną zwilżonym piaskiem, nadawano przedmiotowi pożądany kształt i gładką powierzchnię. Otwory wiercono wiertłami z kościanymi końcówkami, również przy pomocy podsypywanego, wilgotnego piasku. W zbiorach Muzeum w Nysie znajduje się kilkadziesiąt tak wykonanych narzędzi neolitycznych – głównie toporów, siekier, cioseł i motyk. Znajdywane są one po dziś dzień na powierzchni okolicznych pól ornych. Stanowią tym samym świadectwo funkcjonowania na naszych ziemiach neolitycznych społeczności rolniczych.
Pierwsze plemiona rolnicze przybyły na ziemie dzisiejszej Polski z południa, zza łańcuchów górskich Karpat i Sudetów. Najdogodniejsze trasy migracji, gdzie najłatwiej było przebyć górskie bariery to Brama Morawska i Kotlina Kłodzka. Odkrycia archeologiczne z ostatnich lat dowodzą, że migracje te dokonywały się także przez teren obecnej ziemi nyskiej, a dokładniej przez ziemie na zachód od Nysy; od południa, przez doliny górskie, a następnie Przedgórze Paczkowskie i dolinę Nysy Kłodzkiej. Znaleziono na tych terenach ślady bytowania ludności wczesnoneolitycznej z tak zwanego naddunajskiego kręgu kulturowego: kultury ceramiki wstęgowej rytej, kultury ceramiki wstęgowej kłutej, kultury lendzielskiej. Jest więc bardzo prawdopodobne, że obszar ten leżał w pasie „korytarza” prowadzącego z południa na północ, przez który na teren Śląska migrowały kolejne fale neolitycznych osadników. Pierwsi rolnicy jako stałe miejsca swojej egzystencji wybierali rejony o najbardziej żyznych glebach. Była to Nizina Śląska, Płaskowyż Głubczycki, Małopolska, a na północy teren Kujaw. Także na terenie ziemi nyskiej funkcjonowała enklawa osadnicza rolników z kręgu naddunajskiego. Są to tereny na północ i północny zachód od Nysy – rejon żyznych ziem w dorzeczu dwóch strumieni – Korzkwi i Cielnicy – obecnie teren gmin Pakosławice i Kamiennik. Z tego rejonu właśnie pochodzi omawiany zabytek, znaleziony we wsi Biechów w 1934 r.
Neolityczne społeczności rolnicze, pomimo że rozproszone, utrzymywały między sobą kontakty, czego dowodem są na przykład znaleziska wyrobów krzemiennych i kamiennych z surowców występujących czasem w odległości setek kilometrów od miejsca ich naturalnego występowania (na przykład krzemień pasiasty, czekoladowy, skała serpentynitowa). Biorąc pod uwagę powyższe uwagi, omawiane tu bazaltowe radło można uznać za wyrób „lokalny”, gdyż naturalne wychodnie bazaltu występują na terenie Sudetów i Przedgórza Sudeckiego, oraz na Śląsku Opolskim.
Z upływem stuleci następował proces asymilowania się przybyszów z południa Europy z miejscową ludnością mezolityczną, czego efektem było powstanie tak zwanej kultury pucharów lejkowatych, która dominowała w obrazie kulturowym Europy środkowej w IV i III tysiącleciu przed naszą erą. Plemiona tej kultury prowadziły gospodarkę opartą na hodowli zwierząt i uprawie roli, a większa niż w wiekach poprzednich skala osadnictwa spowodowała trwałe zmiany w środowisku naturalnym naszej części Europy. Teren ziemi nyskiej to także obszar intensywnego osadnictwa ludności neolitycznej przynależnej do kultury pucharów lejkowatych.

 

Fot. 1. Starożytne radło bazaltowe z Biechowa
Fot. 2. Osada epoki neolitu; autor ryciny: Jan Szelwach; ze zbiorów Muzeum w Nysie
Fot. 3. Znaleziska neolitycznych narzędzi kamiennych (radlica, topór, ciosła) z Maciejowic gm. Otmuchów w publikacji z 1909 r. (Jahresbericht der Neisser Kunst und Altertumsvereins, s. 17)

oprac. Mariusz Krawczyk