Listopad

Św. Katarzyna

Czas powstania: 2. poł. XV w.
Wymiary: wysokość - 46 cm
Materiał i technika: drewno lipowe, polichromowane, złocone

Na obiekt listopada wytypowana została rzeźba przestawiająca św. Katarzynę Aleksandryjską (liturgiczny obchód ku czci tej świętej dziewicy i męczennicy przypada na dzień 25 listopada).
Rzeźba - datowana na 2. połowę XV wieku - wykonana została przez śląskiego artystę i najpewniej pochodzi z nastawy ołtarzowej jednego z kościołów z okolic Nysy.
Święta Katarzyna Aleksandryjska (żyjąca w IV w.) należała do najpopularniejszych świętych, szczególnie w Kościołach wschodnich, ale jej kult rozwinął się także na Zachodzie. Nieliczne są jednak wiarygodne informacje na temat jej życia. Znamy dwa opisy męki i śmierci świętej, ale oba pochodzą dopiero z VI wieku i są przeplecione z legendami. Istnieją dwa świadectwa o św. Katarzynie z wieku IV (bliskie jej czasów) - dali je św. Rufin i Euzebiusz z Cezarei Palestyńskiej.
Według legend Katarzyna pochodziła z Aleksandrii i wywodziła się z królewskiego rodu. Będąc osobą zamożną i wykształconą stanowiła świetną partię i miała wielu znamienitych kandydatów na męża. Ich propozycje były jednak przez Katarzynę odrzucane, gdyż jako gorliwa chrześcijanka, złożyła ona dozgonny ślub czystości. W wieku 18 lat umacniała w wierze chrześcijan prześladowanych za czasów rzymskiego cesarza Maksencjusza. Do wiary w Chrystusa próbowała również przekonać swoimi argumentami samego cesarza, obecnego wówczas w Aleksandrii. Maksencjusz zarządził wówczas dysputę pomiędzy gronem kilkunastu filozofów a Katarzyną. Uczestnicy dysputy zostali przekonani przez Katarzynę i nawrócili się na chrześcijaństwo.
Katarzyna, podobnie jak inni chrześcijanie w czasach prześladowań, była zmuszana do złożenia ofiary pogańskim bożkom, a w konsekwencji do wyparcia się wiary chrześcijańskiej. Nie zgodziła się. Aresztowano ją zatem i poddano strasznym torturom - między innymi łamano kołem, które w cudowny sposób zostało zniszczone przez strzegącego Katarzynę anioła. Ostatecznie została ścięta. Według legendy ciało św. Katarzyny aniołowie przenieśli z Aleksandrii do kościoła klasztornego na Górze Synaj, gdzie relikwie świętej przechowywane są do dzisiaj.
Święta Katarzyna ma bardzo szeroki wachlarz patronatu. Jest patronką filozofów, teologów, uczonych, nauczycieli, uczniów, studentek, dziewic, żon, mówców, adwokatów, notariuszy, literatów, bibliotekarzy, drukarzy, żeglarzy, przewoźników, kolejarzy, garncarzy, garbarzy, młynarzy, piekarzy, prządek, szwaczek, krawcowych, fryzjerów, poszukiwaczy topielców, grzeszników, a także tzw. prostego ludu.
W ikonografii Katarzyna przedstawiana jest jako młoda dziewica o niezwykłej urodzie, ubrana w bogatą suknię, w koronie na rozpuszczonych falujących włosach, w bogatej sukni, z palmą męczeństwa w dłoni i/lub kołem do łamania kości (czasem z książką i mieczem), u jej stóp leży niekiedy głowa lub postać cesarza Maksencjusza. Ukazywana bywa również podczas mistycznych zaślubin z Chrystusem, z pierścieniem zaręczynowym wkładanym jej na palec przez Dziecię Jezus.
Wigilia św. Katarzyny była niegdyś czasem matrymonialnych wróżb kawalerskich. Otóż w wieczór ten kawaler ścinał gałązkę wiśni i wstawiał do wody - jeśli gałązka zakwitła na Boże Narodzenie, oznaczało to, że ślub odbędzie się jeszcze w najbliższym karnawale. Inną wróżbą było losowanie w dniu św. Katarzyny karteczki z imieniem przyszłej żony - spośród tych, które kawaler umieścił pod swoją poduszką poprzedniego wieczoru.
Katarzyna należała do tych świętych, które w okresie średniowiecza były otaczane szczególnym kultem i jej postać często występowała w malowanych i rzeźbionych nastawach ołtarzy szafiastych budowanych dla kościołów na Śląsku. W XIV wieku wykształcił się typ ołtarza „czterech dziewic”, na którym poza św. Katarzyną umieszczano postaci św. Barbary, Doroty i Małgorzaty. Popularność tego typu ołtarza trwała na Śląsku aż do końca XV wieku. Prezentowana rzeźba przedstawia św. Katarzynę jako młodą dziewczynę, w pięknej sukni, z rozpuszczonymi, długimi, pofalowanymi włosami, w koronie na głowie. Prawą ręką podtrzymuje ona fałdy płaszcza, a w lewej trzyma atrybut męczeństwa - fragment koła. Rzeźba wykonana jest z drewna lipowego, wydrążona wewnątrz, opracowana z trzech stron. Dzieło jest polichromowane - twarz i dłonie postaci mają jasną karnację, pozostałe elementy rzeźby są złocone. Twarz świętej ma kształt wydłużonego owalu, nieco pucołowate, zaróżowione policzki, pełne czerwone usta i szare oczy, a nad nimi wąskie łuki brwi.
Nieco zachwiane proporcje ciała, niedopracowanie optycznej statyki rzeźby - wskazują raczej na prowincjonalny warsztat. Dekoracyjne, dynamiczne ujęcie draperii, nie oddające ruchu postaci, niezgodne z anatomią ciała - to tendencje towarzyszące twórczości rzeźbiarskiej nie tylko na Śląsku, ale i całej sztuce europejskiej 2. poł. XV w. Typowe dla tego okresu są również nieco sztywne, łamane formy udrapowanych szat.
Rzeźba św. Katarzyny jest jednym z obiektów, które były włączone do zasobów muzeum jeszcze w okresie przedwojennym i jest opisana w jednym z roczników wydawanych przez Towarzystwo Sztuki i Starożytności w Nysie (Kunst- und Altertumsverein in Neisse), prowadzące działalność muzealną od 1897 r. Tuż po wojnie rzeźbę udało się szczęśliwie włączyć do zasobów muzealnych. Znalazła się ona w grupie zabytków, które podczas działań wojennych zostały wywiezione i ukryte przez członków Towarzystwa, a po wojnie odnalezione i powierzone reaktywowanemu przez administrację polską nyskiemu muzeum. W 1966 roku rzeźba była eksponowana na wystawie czasowej w Muzeum Narodowym w Warszawie. Po powrocie do Nysy, była elementem stałej ekspozycji muzeum. W 1999 roku - ze względu na zły stan - została poddana zabiegom konserwatorskim w Muzealnej Pracowni Konserwatorskiej. Obecnie eksponowana jest w sali nyskiego rzemiosła artystycznego i pamiątek miejskich mieszczącej się na I piętrze Pałacu Biskupiego.

Wybrana literatura:
Dittric H., Zwei mittelalterliche Holzschnitzwerte St. Katharina (im Museum) und St. Anna selbritt (in der Kirche in Greisau), [w:] "Jahresbericht des Kuns- und Altertumsverei", Neisse 1927.
Kębłowski J., Dzieje sztuki polskiej, Warszawa 1987.
Kębłowski J., Polska sztuka gotycka, Warszawa 1976.
Śląska rzeźba gotycka, katalog zbiorów, Muzeum Śląskie we Wrocławiu, Wrocław 1968.

oprac. Adriana Mikołajczyk