Rysunek satyryczny "Zimowe kwatery"
Autor: nieznany (wg ryc. G. Cruikshanka, 1812)
Miejsce i rok wydania: Niemcy, po 1812 r.
Wymiary: wys. - 15,5 cm, szer. - 23,2 cm
Materiał i technika: papier, akwaforta ręcznie kolorowana
W nawiązaniu do zimowej aury, na styczniowy eksponat miesiąca wybrany został rysunek satyryczny przedstawiający zmagania niezwyciężonych dotąd wojsk napoleońskich ze słynącą z mocy, rosyjską zimą.
Od czasu mianowania Napoleona Pierwszym Konsulem Republiki Francuskiej i jego koronacji na cesarza, stał się on jedną z najczęściej rysowanych postaci historycznych – znalazł się również w zasięgu rysunku satyrycznego, i to na ogromną skalę. Powstały setki jego oficjalnych portretów, które kontrastują z tysiącem zjadliwych karykatur. W latach 1797-1815 opublikowano ponad 2000 karykatur Napoleona. Satyra i karykatura były potężną bronią w rękach polityków, co doskonale rozumiał sam Napoleon, wypowiadając słynne zdanie, że „prasa to czwarta władza“. Karykatura jako medium obrazkowe miało tę zaletę, że trafiało do wszystkich odbiorców, pokonując barierę językową, stanowiło medium międzynarodowe.
Najbardziej popularną formą rozpowszechniania karykatury było podłużne folio, druk ulotny, na którym odbijano projekt artysty. Tego rodzaju druki sprzedawano w księgarniach, sklepikach, na targach. Cieszyły się one nadzwyczajną popularnością - punkty sprzedaży bywały oblegane przez kupujących, a niektórzy wydawcy prowadzili w swoich księgarniach coś w rodzaju galerii karykatur, którą można było oglądać za drobną opłatą. Tego rodzaju ryciny były stosunkowo niedrogie - tańsze w wersji czarno-białej, nieco droższe kolorowane. Dbano o to, by w sprzedaży znalazły się zarówno ryciny o najwyższej jakości, dla najbardziej wymagających, jak również takie, które mógłby kupić każdy. Najbardziej popularne punkty sprzedaży w europejskich stolicach, to londyńskie księgarnie: S.W. Foresa przy Piccadilly, R. Ackermanna przy Strand, Humphreya w St. James's Street, czy T. Tegga przy Cheapside, a w Paryżu Martinet na Rue du Coq St. Honore. Inną formą rozpowszechniania rysunków satyrycznych było drukowanie ich w czasopismach, broszurach i gazetach (m.in. w „Satirist”, „Meteor”, „Scourge”). Ponadto świetnie działała wymiana międzynarodowa - np. magazyn „London und Paris”, wydawany w Weimarze przez Friedricha Justina Bertucha regularnie publikował zminiaturyzowane przedruki angielskich karykatur ze szczegółowymi komentarzami londyńskich korespondentów. Wiele pomysłów, projektów i rysunków było rozpowszechnianych w niezliczonych wersjach, przerysowywanych i często modyfikowanych przez anonimowych twórców.
Do 1813 r. głównymi autorami satyry antynapoleońskiej byli Anglicy. Początek XIX w. był okresem wrogości między Francją i Anglią, naznaczonym serią wojen i kryzysem gospodarczym wywołanym blokadą kontynentalną. Karykatura angielska rozwijała się najdłużej i najobficiej, co było możliwe dzięki niezwykłej i nie funkcjonującej w innych krajach Europy wolności prasy, jaką cieszyli się angielscy dziennikarze i satyrycy. Od XVIII wieku angielski dwór królewski, jego członkowie, ministrowie i parlamentarzyści byli obiektem publicznej kontroli i celem satyrycznej krytyki, a przeciętny Anglik był dobrze poinformowany i mocno zainteresowany sytuacją polityczną kraju i Europy. Dzięki takim warunkom to właśnie w Anglii działali najsłynniejsi europejscy karykaturzyści: James Gillray, Thomas Rowlandson oraz Isaack (ojciec) i George (syn) Cruishank. Każdy z nich zasłynął ze swojej ciętej kreski w stosunku do Napoleona. James Gillray w 1803 r. został autorem prześmiewczego przydomku cesarza, czyli „Little Boney”, który na zawsze utrwalił wizerunek Napoleona jako człowieka mikrej postury, za to wielkich ambicji. Angielska karykatura komentowała wszelkie poczynania Napoleona, od początku jego wojskowej kariery, poprzez kampanię w Egipcie, plany inwazji na Anglię, kolejne podboje i porażki, aż po śmierć. Daje się przy tym zauważyć bardzo pogardliwy charakter tych karykatur - w stosunku do postaci generała stosowano o wiele mocniejsze formy przesady i deformacji, niż w stosunku do innych postaci politycznych. Karykatury rozpowszechniane na drukach ulotnych i w czasopismach obfitowały w aluzje, odniesienia literackie i artystyczne, symbole, grę słów i metafory - angielska satyra była pełna finezji i doskonale dopracowana. Sam Napoleon czuł się bardzo dotknięty tą satyryczną złośliwością. Planował nawet - podczas podpisywania Traktatu w Amiens w 1802 roku - zawrzeć w nim żądanie ukarania angielskich karykaturzystów i przekazania ich do Francji.
Prezentowany rysunek pokazuje Napoleona i jego żołnierzy, brnących w głębokim śniegu pokrywającym rosyjskie pola. Sam wódz pokazany został w centrum kompozycji - ponad śnieg wystaje tylko jego karykaturalnie duża głowa w ogromnym bikornie przystrojonym piórami. Najwyraźniej prowadzi on rozmowę z zanurzonym w śniegu do połowy ciała, jednym z oficerów. Pozostali żołnierze, rozrzuceni wokół, zanurzeni są w białym puchu po szyję, gdzieniegdzie spod śniegu wystają tylko czubki czapek frygijskich, bagnety, a na pierwszym planie dziurawe buty, z których wysuwają się bose palce stóp. Jedyną osobą, która pokazana została w całości jest wychudzony kurier, który przybył po informacje do napoleońskiego biuletynu - do butów przywiązane ma deski, służące jako prowizoryczne rakiety śnieżne utrzymujące go na powierzchni. Za jego głową umieszczono cyfrę 1, nad głową oficera 2, a nad głową Napoleona 3.
Grafika ta odnosi się do biuletynów przekazywanych do Paryża, dyktowanych przez Napoleona, a konkretnie do 27. Biuletynu opublikowanego 27 października 1812 roku. Nyski rysunek jest nieco zmodyfikowaną wersją angielskiego pierwowzoru, noszącego tytuł: „Boney hatching a bulletin or Snug Winter Quarters!!!” [Boney wymyśla biuletyn lub Przytulne Zimowe Kwatery!!!], autorstwa George`a Cruikshanka, opublikowanego w grudniu 1812 roku przez Johna Walkera i Samuela Knighta. Egzemplarz tej karykatury znajduje się m.in. w zbiorach British Museum w Londynie. Oryginalna grafika uzupełniona jest o „chmurki”, w których umieszczono kwestie wypowiadane przez główne postaci (w nyskim odpowiedniku zastąpiono je cyframi, a teksty umieszczono zapewne gdzieś poza rysunkiem). Sens angielskich napisów można oddać w następujący sposób: francuski kurier (1), spoglądając na Napoleona przez lupę, z przerażeniem mówi, że jest on naprawdę zgubiony, a oficer (2) pyta cesarza - „Co powiedzieć w Biuletynie?”. Ten (3) odpowiada: „Powiedz, że dotarliśmy do komfortowych kwater zimowych, a pogoda jest bardzo dobra i potrwa jeszcze osiem dni. Powiedz, że mamy dużo mięsnej zupy i grillowanego mięsa niedźwiedziego. Powiedz, że będziemy w domu na święta Bożego Narodzenia. Nie możemy pozwolić na to, by John Bull dowiedział się, że choruję na ospę. Powiedz miłe kłamstwa o Kozakach - powiedz wszystko, byle nie prawdę!”.
Nyski egzemplarz pozbawiony jest napisów, co może wskazywać na to, iż pierwowzór został przerysowany i zmodyfikowany przez karykaturzystę innej narodowości, być może niemieckiej - co było wówczas powszechną praktyką.
Wybrana literatura:
Karta inwentarzowa Muzeum Powiatowego w Nysie, nr MNa/SA 2390.
Ashton J., English Caricature and satire on Napoleon I, T. I-II, London 1884.
Broadley A.M., Napoleon in caricature 1795-1821, London-New York 1911.
Burkhart D., Heldensturz. Deutsche, englische und russische Napoleon-Karikaturen zur Völkerschlacht von Leipzig, [w:] „Visuelle Geschichtskultur“, Band 15: Das Jahr 1813, red. Marina Bmitriewa, Lars Karl, Köln-Weimar-Wien 2016.
Fuchs E., Die Karikatur der europäischen Völker vom Altertum bis zur Neuzeit, Berlin 1904.
Grand-Carteret J., Napoleon I. in der Caricatur, Leipzig [b.r.].
Vetter-Liebenow G., Napoleon - Genie und Despot. Ideal und Kritik in der Kunst um 1800, Wilhelm-Busch-Gesellschaft, Hannover 2006.
Netografia:
http://www.britishmuseum.org/research/collection_online/collection_object_details.aspx?assetId=152158001&objectId=1642192&partId=1 [dostęp: 13.02.2018]
Saska H., Napoleonic Satires. Introduction to the Web Collection, [w:] Brown University Library https://library.brown.edu/cds/napoleon/essay.html [dostęp: 14.02.2018]
Oprac.Adriana Zalewska-Wąsowicz
