Luty

"Amor wiążący Merkurego", wg rys. Bartholomaeusa Sprangera, ryt. Lucas Kilian

Miejsce i czas powstania: Augsburg, XVI/XVII w.
Wymiary: wysokość - 36,5 cm; szerokość – 25 cm (bez marginesów)
Materiał i technika: papier z filigranem, miedzioryt

W nawiązaniu do popularnego święta zakochanych, które przypada na dzień 14 lutego, jako eksponat miesiąca wybrany został miedzioryt o tematyce mitologicznej, zawierający wątek miłosny: „Amor wiążący Merkurego”, rytowany przez Lucasa Kiliana, wg rysunku Bartholomaeusa Sprangera. Przedstawione na grafice wydarzenia rozgrywają się w dniu, w którym kupcy rzymscy czcili Merkurego. Co roku - 15 maja - urządzali oni ceremonialne paleniska, a następnie udawali się po wodę ze świętego źródła przy Porta Capena, którą przynosili do domów, aby ku chwale boga skropić gałązkami wawrzynu siebie i swoje towary. Merkury utożsamiany był bowiem z greckim Hermesem - uosobieniem sprytu handlowego, opiekunem kupców, podróżnych i złodziei. W mitologii pełnił również funkcję celnika zmarłych przy wejściu do podziemi, a także uważany był za wynalazcę ćwiczeń gimnastycznych.

Jednak motyw czczenia boga kupców jest tylko tłem dla rozgrywającej się na pierwszym planie sceny. Centralną postacią jest sam Merkury – przedstawiono go w momencie, kiedy stojący za nim Amor wiąże jego wyciągnięte do tyłu ręce, zaciskając mocno gruby sznur. Merkury zmuszony jest do przyjęcia niewygodnej, wymuszonej pozycji w przyklęku, a jego głowa pokryta gęstymi lokami pochylona jest w dół. Kostki jego stóp wyposażone są w charakterystyczne skrzydełka.
Bóg miłości Amor, czyli grecki Eros, w ikonografii przybierał różne postaci. W prezentowanej grafice nadano mu sylwetkę najbardziej popularną: uskrzydlonego chłopca, którego niewinny wygląd może być jednak mylący. Amor znany był bowiem ze swojego kapryśnego i mściwego usposobienia. Na sztychu widzimy, jak lewą nogę wspiera na plecach Merkurego i przyciska go do ziemi, tułów odchylając w tył, by mocniej zacisnąć pęta.
Po prawej stronie kompozycji postać nagiej Wenus - identyfikowanej z grecką Afrodytą. Bogini miłości ukazana jest w pozycji stojącej, z zarzuconą na ramiona tkaniną spływającą aż do ziemi. Nogi ma skrzyżowane, lewą rękę opiera na skale, a prawą wskazuje na Amora i Merkurego. Na nich również kieruje wzrok, lekko się uśmiechając. Falowane włosy sięgają jej do kolan. Na pierwszym planie, na ziemi, leżą atrybuty obu bożków: „kaduceusz” (laska opleciona dwoma wężami) i „petasos” (kapelusz podróżny ze skrzydełkami) należące do Merkurego oraz kołczan ze strzałami i łuk Amora. Ta dynamiczna scena rozgrywa się na tle okrągłej świątyni otoczonej kolumnadą. W jej wnętrzu, na cokole umieszczono posąg Merkurego, a na stopniach prowadzących do środka dwie klęczące postacie. Przed budowlą widać postać dolewającą oliwy do paleniska, z którego wydobywają się kłęby dymu.

Treść grafiki, uzupełniona napisem na dolnym marginesie, symbolizuje zwycięstwo miłości nad mądrością: oto Amor, który jest uważany za syna Wenus, odnosi zwycięstwo nad Merkurym (który był kochankiem Wenus). Nawet dysponując sprytem i przedsiębiorczością, patron kupców i złodziei wpada w zasadzkę miłości i musi poddać się jej więzom.

Sygnatury: w lewym dolnym rogu - „S.C.M. Pictor. B:Spranger pinxit”; w prawym dolnym rogu - „L.Kilian Aug.ae Sculps. Et excudit.”
Napis na dolnym marginesie: „Cedit AMOR nulli; SAPIENTIA cedit Amori; Mercurio, cernis, uincula ut idat Amor. Mercurio, demum feliciter ergo litabis Quum tua placatus sacra adamabit Amor”.

Grafika ze zbiorów Muzeum Powiatowego w Nysie przejawia wiele cech stylistycznych charakterystycznych dla manieryzmu. Styl ten łączy w sobie dopracowany rysunek późnorenesansowy z silną ekspresją postaci, zapowiadając nadejście baroku. Jednym z czołowych przedstawicieli manieryzmu w Europie Zachodniej był autor pierwowzoru prezentowanej grafiki, rysownik i malarz – Bartholomaeus Spranger. Postacie w jego wykonaniu są smukłe, o lekko wydłużonych proporcjach, ale jednocześnie kształtne. Twarze podłużne, czasem nieco zdeformowane, oczy o wykroju migdała, usta pełne i wyraźnie zarysowane. Pozy głównych bohaterów przybierają charakterystyczny dla manieryzmu, mocny, nienaturalny, esowaty skręt - widoczny u Amora i Merkurego. Tymczasem Wenus pokazana została z wyszukaną gracją i przemyślanym, subtelnym erotyzmem.

Bartolomeus Spranger (ur. 1546 r. w Antwerpii, zm. 1611 r. w Pradze) - malarz flamandzki. Znany głównie z przedstawień mitologicznych opartych na poezji Owidiusza, rozpowszechnionych w Europie przez czołowych miedziorytników, z którymi współpracował: L. Kiliana, A. Sadelera i H. Goltziusa. Od 1557 r. w Antwerpii był uczniem J. Mandyna i van Dalema, następnie pracował w Paryżu u Marca Duvala. W 1565 r. wyjechał do Włoch, gdzie ukształtował swój styl. Podróżując przez Lyon i Mediolan do Parmy zapoznał się z twórczością Correggia i Parmigianina. Pracował pod kierunkiem Bernardino Gatti przy freskach w kopule bazyliki Santa Maria della Steccato. Od czerwca 1567 r. mecenasem Sprangera w Rzymie był kardynał Alessandro Fernese, który powierzył mu prace w Palazzo della Concelleria pod nadzorem G. Clovio. Następnie, od 1570 r., pracował pod nadzorem F. Zuccari przy dekoracji freskowej w Villa Farnesse w Caprorola. W tym okresie zwrócił na niego uwagę papież Pius V i mianował go papieskim malarzem. W 1575 r. został nadwornym malarzem cesarza Maksymiliana II Habsburga w Wiedniu. Tam wykonał freski w cesarskiej rezydencji wiejskiej, zamku Lustschloß „Neugebäude“ i stworzył malowidła dla następcy Maksymiliana, cesarza Rudolfa II Habsburga w 1581 r. W 1588 r. cesarz nadał mu herb i tytuł wasala, następnie w 1595 r. podniósł do rangi szlacheckiej. W 1601 r. Spranger otrzymał od cesarza pozwolenie na wykonywanie zleceń prywatnych i w 1602 r. udał się razem z Hansem von Aachenem do Niemiec i Niderlandów. Jego testament z 11 stycznia 1611 r. wskazywał na to, że był człowiekiem zamożnym.

Lucas Kilian (ur. 1579 r. w Augsburgu, zm. tamże w 1637 r.) - niemiecki rysownik i miedziorytnik, należący do rodziny rytowników Kilianów w Augsburgu, syn Bartholomausa Kiliana Starszego i Marii Pfeiffelmann. Fachu uczył się u ojczyma, rytownika Dominika Kustosa. Po odbyciu stażu podróżował przez Włochy w latach 1601-04 r. Od 1604 r. pracował w Augsburgu dla wydawnictwa ojczyma, a następnie dla brata Wolfganga. W 1611 r. został członkiem Wielkiej Rady w Augsburgu. Tworzył na zamówienie portrety książąt niemieckich, profesorów oraz szlachciców, a także sceny rodzajowe, mitologiczne i religijne na podstawie rysunków mistrzów. Wykonywał również medaliki ze złota, srebra, cynku, brązu oraz wykorzystywał emalię.

Wybrana literatura:

Genaille R., Słownik malarstwa holenderskiego i flamandzkiego, tłum. E. Maliszewska, K. Secomska, Warszawa 1975, s. 189-190.

Graves R., Mity greckie, tłum. H. Krzeczkowski, Warszawa 1967.

Grimal P., Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Wrocław, 1987.

Parandowski J., Mitologia, Warszawa 1982.

Thieme U., Becker F., Allgemeines Lexikon der bildenden Künstler von der Antike bis zur Gegenwart, t. XX, Lipsk 1927, s. 295-299.

Thieme U., Becker F., Allgemeines Lexikon der bildenden Künstler von der Antike bis zur Gegenwart, t. XXXI, Lipsk 1937, s. 403-406.

Wybrana netografia:

https://mnwr.pl/manieryzm-wroclawski/

https://www.metmuseum.org/art/collection/search/654691