Październik

Anton Maria Piola
"Madonna z Dzieciątkiem i św. Janem Chrzcicielem" 

Miejsce i czas powstania: Genua, XVII/XVIII w.
Materiał i technika: olej na płótnie
Wymiary: wysokość - 83 cm; szerokość - 62 cm

Przejęta w 1947 roku przez nyskie Muzeum kolekcja dzieł sztuki zgromadzona przez rodzinę Pohl w pałacu w Kałkowie nieopodal Nysy zawierała m.in. 24 obrazy malarzy europejskich. Wśród nich znajdowała się również „Madonna z Dzieciątkiem i św. Janem Chrzcicielem” określana dotąd jako dzieło anonimowego malarza z XVIII wieku. W inwentarzach Muzeum opisano zaś eksponat jako obraz namalowany przez malarza austriackiego z XVIII wieku – z zaznaczeniem, że mamy do czynienia z XIX-wieczną kopią. Bliższa analiza stylistyczna pozwala jednak stwierdzić, że jest to dzieło włoskie, powstałe w środowisku genueńskim przełomu XVII i XVIII wieku, a jego autor wywodzi się ze słynnego w tamtym czasie warsztatu malarskiego nazywanego Casa Piola, którego założycielem był malarz Domenico Piola (1627–1703).
Domenico Piola wypracował własny styl artystyczny, charakteryzujący się prostotą kompozycji, perfekcyjnym rzemiosłem malarskim oraz doskonałą formą stylistyczną. To sprawiło, że zyskał niebywałą popularność, a sławę wykraczającą poza lokalne środowisko przyniosły mu wielkie dekoracje freskowe, którymi zapełnił liczne wnętrza genueńskich kościołów oraz pałaców. Do najsłynniejszych należą realizacje w kościołach: San Luca, San Siro, Santa Maria delle Vigne oraz w pałacach Rosso, Spinola czy Negrone.
Często podejmował temat Madonny z Dzieciątkiem – znakiem rozpoznawczym artysty było przedstawienie małego Chrystusa w pozie stojącej. Obraz w Nysie jest namalowany bardziej płasko, brakuje mu malarskiego rozmachu, którymi charakteryzują się obrazy Domenico. Nie ma w nim tej intensywnej spektakularnej jakości jego prac, której uczniowie nie są w stanie imitować, nawet jeśli pozostają wierni stylowi i założonemu określonemu programowi. Dlatego należałoby przyjąć, że autorem obrazu nyskiego jest syn i uczeń Domenico – Anton Maria Piola, który pracując w warsztacie ojca, miał duży kontakt z jego pracami i kopiował niektóre kompozycje.
Anton Maria Piola (1654–1715) był wiernym naśladowcą twórczości ojca, powtarzając zarówno tematykę, jak i wypracowane przez niego schematy kompozycyjne. Z czasem zaczął również malować według własnej inwencji, co jest już wyraźnie widoczne w namalowanej „Matce Marii Geronimie Durazzo natchnionej przez błogosławioną Katarzynę Fieschi” z kolekcji prywatnej czy też w obrazie „Matka Boża Bolesna w otoczeniu świętych: Klary, Augustyna, Józefa, Antoniego Padewskiego i Erazma” w kościele parafialnym w Bogliasco. Proste profile, bardziej wysublimowane twarze, swobodne i spłaszczone draperie, zgaszona i mglista paleta barw – to cechy charakterystyczne tego dzieła. Podobny styl można zobaczyć w kolejnych dziełach: „Niepokalane Poczęcie” w oratorium Morte e Orazione w Genui i w nastawie ołtarzowej przedstawiającej „Świętą Katarzynę ze Sieny, Różę z Limy, Wincentego Ferreriusza, Tomasza z Akwinu, Piotra z Werony, Dominika i Hieronima podczas adoracji Najświętszego Sakramentu” w Galleria Sabauda w Turynie. Na płótnie o gęstej strukturze kompozycyjnej Anton Maria namalował wiele postaci w sposób niewątpliwe bardziej surowy i zmanierowany niż podyktowałby styl ojca; na drugim planie umieścił cherubina z podniesioną i częściowo odwróconą twarzą, co stało się jego swoistym artystycznym monogramem, występującym również w wielu dziełach Domenico. Ten sam aniołek pojawia się również na obrazie „Madonna z Dzieciątkiem i świętymi Jerzym i Urszulą” w bazylice Annunziata w Genui, namalowanym na przełomie lat 70. i 80. XVII wieku, gdzie stylizacja języka artystycznego ojca sprowadza się do eleganckich form rozrzedzonych jasnymi barwami chromatycznymi.
Obraz w Nysie przedstawia Maryję w centrum kompozycji, z małym stojącym Chrystusem na jej kolanach; po lewej stronie obrazu znajduje się mały św. Jan Chrzciciel w pozycji adoracji Zbawiciela. Madonna jest ubrana w ciemnoróżową suknię oraz niebieski płaszcz. Owinięta jest również szalem koloru piaskowego z odcieniami zieleni. Na głowie ma liliowo-brunatny rąbek. Głowę pochyla w lewą stronę, kierując spojrzenie ku św. Janowi Chrzcicielowi. Karnacja skóry zarówno jej, jak i Chrystusa jest bladoróżowa. Święty Jan Chrzciciel ma natomiast skórę w kolorze jasnobrązowym, okryty jest wielbłądzią skórą w kolorze żółtym. Tło jest gładkie, żółto-brązowe, co odróżnia dzieło od wspomnianych wcześniej kompozycji ojca autora. Obraz malowany jest bardziej płasko niż prace Domenico, widać już w tutaj przemianę, jaką z wiekiem przeszła twórczość Antona Marii. Fakt ten oraz porównanie z innymi dziełami artysty o tym temacie wskazywałby na niego jako autora dzieła z Nysy. Przede wszystkim chodzi tutaj o „Madonnę z Dzieciątkiem i św. Janem Chrzcicielem” z kaplicy Palazzo Spinola w Genui (dawniej przypisywaną jego ojcu, Domenico), dziś uważaną za dzieło Antona Marii. Sposób malowania jest w tym przypadku podobny do obrazu nyskiego, tak samo kolorystyka. Dzieciątko Jezus co prawda siedzi, a nie stoi na kolanach Maryi, ale dwie wymienione powyżej cechy, a także pewne podobieństwa fizjonomiczne pozwalają łączyć ze sobą obydwa obrazy.
Podobne rysy do Maryi z nyskiego obrazu ma matka Chrystusa na obrazie „Madonna z Dzieciątkiem i małym św. Janem Chrzcicielem oraz aniołem” z kolekcji prywatnej. Dzieciątko co prawda siedzi na kolanach matki, ale gest Maryi zwracającej się ku adorującemu św. Janowi Chrzcicielowi jest niezwykle podobny do tego z Nysy. Różnica jest taka, że na tym obrazie mały Jan Chrzciciel podaje Chrystusowi owoce pomarańczy w chuście. Dodatkowym elementem jest znajdujący się po lewej stronie obrazu w głębi anioł trzymający krzyż, atrybut św. Jana.
Warto też zwrócić uwagę na inny obraz Antona Marii, który pojawił się na aukcji w domu aukcyjnym Cambi Casa d’Aste – Aste Arte w Genui 1 grudnia 2015 roku. Antonowi Marii Pioli przypisał go wybitny znawca malarstwa włoskiego XVII wieku, Camillo Manzitti. Widać wyraźne podobieństwa w sposobie malowania z obrazem w Nysie, a także zbieżność typów fizjonomicznych. Kolorystyka – szczególnie szat Maryi – jest również podobna do tej z obrazów w Genui i Nysie. Te podobieństwa sprawiają, że obraz znajdujący się w Muzeum Powiatowym w Nysie można przypisać Antonowi Marii Pioli. 

Wybrana literatura:

Karta inwentarzowa Muzeum Powiatowego w Nysie, nr MNa/SA 58.

Sanguineti D., Domenico Piola 1628-1703. Percorsi di pittura barocca [katalog wystawy monograficznej], Genova, Palazzo Nicolosio Lomellino – Musei di Strada Nuova, 13.10.2017–7.01.2018.

Rotondi P., La Galleria Nazionale di Palazzo Spinola a Genova, Genova 1967.

Sanguineti D., Domenico Piola e i pittori della sua „casa”, Soncino, 2004.