Marzec

Pistolet typu "garłacz"

Czas powstania: XVII/XVIII w.
Wymiary: długość całkowita - 42 cm, długość lufy – 21 cm
Materiał i technika: drewno, mosiądz, żelazo

W zbiorach Muzeum Powiatowego w Nysie znajduje się pokaźna kolekcja broni palnej, z której część dostępna jest na wystawie militariów im. Bazylego Rogowskiego, na I piętrze Pałacu Biskupiego. Informacje odnoszące się do wynalazku broni palnej, jej wprowadzenia i unowocześniania, z podkreśleniem znaczenia „hakownic”, można znaleźć w opisie eksponatu na czerwiec 2018 roku, a w marcu 2012 roku przedstawiono „cieszynkę”, jeden z przykładów strzelby z zamkiem kołowym.

Od momentu wynalezienia broni palnej w XV wieku, nieustannie starano się ją ulepszać. Pierwsze wynalazki były skuteczne podczas działań oblężniczych, nie sprawdzały się natomiast na polach bitew, m.in. z racji skomplikowanej, wymagającej kilku osób obsługi. Jednocześnie na polach bitew znaczenie wzrosła rola piechoty, którą należało wyposażyć w odpowiednią broń. Poszukiwano zatem takich rozwiązań, które zwiększyłyby skuteczność ognia, a zarazem sprawiły, by broń była bardziej poręczna, a jej obsługa prostsza. Skutkowało to kolejnymi wynalazkami: najpierw stosowano stosunkowo proste dociskowe zamki lontowe, a następnie bardziej skomplikowane zamki kołowe. W XVII w. wprowadzono zamek skałkowy. Miejsce jego wynalezienia nie jest jednoznacznie określone - według niektórych badaczy pojawił się w Niderlandach około 1500 roku, inni wskazują na Ferrarę we Włoszech i rok 1522. Z pewnością w ostatniej ćwierci XVI wieku mechanizm ten był stosowany na Zachodzie Europy oraz w Szwecji. Początkowo nie cieszył się popularnością. Uderzenie o krzesiwo wywoływało wstrząs, który obniżał celność. Ponadto wystrzał był zależny od warunków atmosferycznych: deszcz lub wiatr często uniemożliwiały strzał. Zamek łatwo się nagrzewał, a dym po wystrzale utrudniał widoczność. Nieufność do innowacji i przyzwyczajenie do poprzednich modeli zamków stanowiły kolejne przeszkody. Mimo to stopniowo doceniono jego zalety: broń o tym mechanizmie była lżejsza (5-4,7 kg) w przeciwieństwie do muszkietów i arkebuzów (7-10 kg), donośność strzału wahała się od 200 do 300 m, przy czym minimalna celność strzału wynosiła 150 m. Najczęściej względnie celne strzały oddawano z odległości 100 m. Kolejną zaletą było uproszczenie ładowania oraz szybkostrzelność. W ciągu 15 minut można było oddać 12 strzałów, podczas gdy muszkiety pozwalały na 5 strzałów.

Za wynalazcę nowego typu zamka skałkowego, już solidnie opracowanego, uważa się francuskiego malarza i rusznikarza Marina le Bourgeois około 1640 roku. Po naciśnięciu spustu krzemienna skałka (osadzona w szczękach kurka) uderzała w żelazne krzesiwo, iskry opadały na panewkę z prochem. Broń skałkowa była w powszechnym użytku od początku XVIII wieku do lat 30. XIX wieku. Ogólna zasada – opisana powyżej - była jedna, zaś technika wykonania właściwa dla każdego regionu. W Polsce mechanizm skałkowy pojawił się pod koniec XVII wieku.

Poza strzelbami o długich lufach, w użyciu były również pistolety, czyli krótka ręczna broń palna. Nazwa pochodzi od włoskiego miasta Pistoia, gdzie pistolety były produkowane w dużych ilościach, bądź od słowiańskiej nazwy ręcznej broni palnej: piszczel. Rozpowszechnienie się pistoletów nastąpiło wraz z wprowadzeniem zamków kołowych. Broń ta służyła przede wszystkim jeźdźcom do oddawania strzałów z bliskiej odległości, z jednej ręki. Od około 1530 roku pistolety stopniowo odgrywały coraz większą rolę na polach bitew. Krótka broń palna dobrze sprawdzała się jako broń pojedynkowa. Od połowy XVIII wieku w użyciu armii były pistolety z zamkami skałkowym, które w latach 20. i 30. XIX wieku przerabiano na prostsze zamki kapiszonowe. W drugiej połowie XIX wieku pojawiły się wielostrzałowe rewolwery.

Jedną ze specyficznych odmian broni palnej był garłacz - krótka ręczna broń palna o formie strzelby lub pistoletu. Charakterystyczna dla garłacza była lufa o rozszerzonym wylocie w postaci spłaszczonego lejka lub tzw. trąby. Średnica kalibru wynosiła 40 mm lub więcej, sama długość garłaczy nie przekraczała 50 cm. Garłacze wykorzystywano od XVI do XVIII wieku w walce na krótki dystans. Z racji dużego pola rażenia najlepiej sprawdzały się w tłumie, przy abordażach oraz jako podróżna broń osobista. Ładowane były ołowianym śrutem lub siekańcami. W Europie Zachodniej garłacze dla użytku osobistego nazywano tromblonami, a wojskowe eskopetami. Z kolei espingole były specjalnymi garłaczami stosowanymi w marynarce wojennej - wyróżniał je trzpień do osadzenia na podstawce. We Włoszech w garłacze wyposażona była jazda, która oddawała z nich strzał z jednej ręki lub biodra, w Hiszpanii stanowiły wyposażenie oddziałów strzelców. Poza Europą garłacze rozpowszechniły się na Bliskich Wschodzie: głównie w Turcji i Persji, w mniejszym stopniu na Kaukazie jako broń długa.

Prezentowany eksponat jest pistoletem typu garłacz.

Nyski garłacz był przeznaczony do użytku prywatnego, podczas podróży sprawdzał się dobrze w obronie przed napastnikami. Pistolet posiada skałkowy zamek typu francuskiego, kraj pochodzenia nie jest znany (najprawdopodobniej broń pochodzi z Zachodu Europy), znajdował się w przedwojennych zbiorach nyskiego muzeum.

Ręczna broń palna do prywatnego użytku z reguły wyróżniała się zdobieniami. Każdy egzemplarz stanowił sam w sobie dzieło sztuki rusznikarskiej i rzemiosła artystycznego. Formy zdobień ulegały przemianom stylistycznym zgodnie z ogólnymi tendencjami w sztuce, w których brali udział złotnicy, grawerzy i graficy. Omawiany egzemplarz posiada dość stonowane i umiarkowane zdobienia. Górna część lufy jest grawerowana, widoczne są motywy roślinne na jej całej długości. Lufa przy zamku prezentuje kompozycję zamkniętą w prostokącie o układzie centralnym i symetrycznym. Dekoracja przy wylocie lufy jest zamknięta w trójkącie równoramiennym. Oba motywy łączy wić roślinna. Drewniana obudowa pistoletu składa się z głęboko żłobionego łoża na lufę oraz kolby, która w połowie swej długości przechodzi w kształt kopyta z wyraźnie zaznaczoną linią dzielącą długość jej nasady na dwie nierówne części. Całość drewnianej obudowy jest zdobiona licznymi, przecinającymi się nacięciami tworzącymi pod lufą i na rękojeści siatkę rombów. Ponadto egzemplarz posiada inkrustacje z kości słoniowej w formie kółek z zaznaczonymi środkami na stopce i nasadzie kolby, a także na łożu przy spuście zamku.
  

Wybrana literatura:

Karta inwentarzowa Muzeum Powiatowego w Nysie, nr MNa/RA 1772.

Encyklopedia techniki wojskowej, red. J. Modrzewski, Warszawa 1978.

Kobielski S., Polska broń palna, Wrocław 1975.

Krawczyk M., Kolekcje broni białej i palnej w zbiorach Muzeum w Nysie [w:] „Nyskie Szkice Muzealne”, t. V, Nysa 2012, s. 13-26.

Kwaśniewicz W., 1000 słów o dawnej broni palnej, Warszawa 1987.

Mała encyklopedia wojskowa, red. J. Bordziłowski, Warszawa 1967.

Świderska M., Krótka broń palna, Wrocław 1982.