"Pokłon pasterzy", ryt. Pieter de Jode wg Jacoba Jordaensa (XVII w.)
Miejsce i czas powstania: Antwerpia, XVII w. Wymiary: wysokość – 42,3 cm, szerokość - 53 cm Materiał i technika: papier, miedzioryt
Na grudniowy eksponat miesiąca została wybrana grafika o tematyce związanej ze świętami Bożego Narodzeni, zatytułowana „Pokłon pasterzy”.
Miedzioryt – czyli technika, za pomocą której wykonano prezentowaną grafikę - był inspirowany techniką niella, znaną od starożytności, stosowaną we Włoszech do zdobienia przedmiotów ze złota, srebra oraz innych metali. Za wynalazcę miedziorytu przyjmuje się florenckiego złotnika Thomasa Finiguerra, który w XV w. zastosował tę technikę do powielania obrazów. Miedzioryt polega na wygrawerowaniu rysunku stalowymi rylcami na miedzianej płycie. Następnie na powstałe zagłębienia nakłada się farbę drukarską i odciska papier w celu uzyskania odbitki. Ta efektowna technika, wymagająca wielkiej precyzji i talentu, zyskała największą popularność w XVI i XVII w., szczególnie w Niderlandach i we Francji. Miedziorytnicy skupiali się głównie na reprodukowaniu dzieł wielkich malarzy.
„Pokłon pasterzy” jest inspirowany historią dzieciństwa Jezusa opisaną w Ewangelii Łukasza (Łk 2,8-20). Ponieważ nie został w niej jednoznacznie ustalony dzień, w którym narodził się Chrystus, wyznaczono go symbolicznie na 25 grudnia, aby zastąpić bardzo popularny w Cesarstwie Rzymskim kult Słońca Niezwyciężonego (Sol Invictus). W tym samym czasie obchodzono także Chrzest Chrystusa i Objawienie Pańskie (święto Trzech Króli).
Ewangelista Łukasz podkreśla uniwersalny sens zbawienia, które obejmie wszystkie narody. Wydarzenie ma miejsce w nocy – pasterzom ukazuje się anioł i mówi o wielkiej radości: narodzinach Dziecięcia, które nazywa Zbawicielem, Mesjaszem i Panem. Boski posłaniec wskazuje znak i mężczyźni ruszają w drogę. Pasterze będący zwykłymi ludźmi są pierwszymi świadkami narodzin Chrystusa – to oni przychodzą do Tego, który w przyszłości będzie pasterzem całej ludzkości i poprowadzi ją do zbawienia. Chrystus jest Dobrym Pasterzem, troszczącym się o swój zabłąkany lud. Pasterskie obrazy i metafory często pojawiają się w ewangeliach (Łk 15,3-7; J 10,1-18).
W sztuce pokłon pasterzy jest jednym z najstarszych i najbardziej popularnych motywów w ikonografii chrześcijańskiej. Wykształcił się z przedstawienia Bożego Narodzenia, którego najwcześniejsze zobrazowanie znajduje się w katakumbach Pryscilii w Rzymie (ok. III w.). Ulegał przez stulecia wielu przekształceniom, m.in. łącząc się z motywem pokłonu mędrców ze Wschodu.
Kompozycja grafiki, w charakterystycznym dla Jordaensa ujęciu od dołu (czyli przez zastosowanie perspektywy żabiej), zawiera wizerunki kilkunastu osób. Pełnoplastyczne postaci wypełniające niemalże całą przestrzeń, nadając tym wrażenie reliefu, są następną cechą charakterystyczną dla przedstawień religijnych Jordaensa. Wszyscy skupieni są ciasno wokół przedstawionego w centrum Dzieciątka leżącego w żłobie, owiniętego w pieluszkę, z aureolą wokół główki. Jezus podtrzymywany jest przez Maryję ubraną w długi płaszcz, z zaczesanymi do tyłu włosami, klęczącą z prawej strony Syna. Za nią stoi święty Józef wsparty o laskę, lewą ręką zdejmując kapelusz. Po lewej stronie pięciu pasterzy pochyla się wokół Dzieciątka. Przed żłobem klęczy kobieta, ubrana w długą suknię, z włosami spiętymi w kok, w lewej dłoni trzyma kaczkę, w prawej wiklinowy kosz z jajami, przed którym siedzi kura. Za nią stoi małe dziecko z wyciągniętą prawą ręką, w której trzyma jajo - symbol początku i nowego życia. Na podłodze siedzi mężczyzna w szerokim kapeluszu, który przed sobą ma dwa kosze jajek. Obok mężczyzna z owieczką na ramionach. Najbardziej wysuniętą na lewo postacią jest stojąca kobieta z dzbanem na głowie, ubrana w sukienkę z gorsetem. Owca oraz pastuszkowie są symbolami Chrystusa i wiernych. Nad postaciami unoszą się trzy cherubiny, dwa z nich trzymają wstęgę. Ich obecność jest aluzją do chórów anielskich zwiastujących dobrą nowinę o narodzeniu Zbawcy. Ponadto pojawiają się zwierzęta: wół, osioł i pies. Scena rozgrywa się wewnątrz murowanej izby ze stropem oraz drewnianymi filarami. Cały obraz jest przepełniony idyllicznym nastrojem, któremu ulega całe stworzenie: zwierzęta, ludzie i anioły. Pełni radości pasterze będą pierwszymi głosicielami narodzin Syna Bożego i powiedzą o wszystkich cudach, które towarzyszyły temu wydarzeniu.
Napis na dolnym marginesie: „Iacques Iordaens invent: et pinxit. Ridet, et in stipula veniam peccantibus offert, Clementis speciem quam bene paruus habet. Cum privilegio. Pet. De Iode sculpsit.” [Jakub Jordaens wymyślił i namalował. Pasterze przyszli do stajni, niosąc dary. Cieszy się chłopiec, który dzierży wspaniałość Łaski. Za przyzwoleniem wygrawerował Piotr de Jode.]
Przedstawienie reprezentuje cechy typowe dla baroku: kontrasty światła i cienia, dynamiczną i złożoną kompozycję, spiętrzanie form. Na twarzach pasterzy maluje się podniosły, wręcz mistyczny nastrój uniesienia i oddania. Grafika jest pełna realizmu typowego dla malarstwa flamandzkiego XVII wieku.
Pieter de Jode II (Pieter de Jode Młodszy) ur. 22 listopada 1606 r. w Antwerpii, zm. prawdopodobnie w 1674 r. w Anglii. Był flamandzkim barokowym malarzem, miedziorytnikiem, rysownikiem i handlarzem dzieł sztuki.
Naukę rysunku i grawerunku pobierał u swojego ojca - Pietera de Jode I (1570–1634), czołowego mistrza grafiki w Antwerpii. W latach 1631-1632 Pieter de Jode Młodszy odbył podróż do Paryża z ojcem, gdzie wspólnie zajmowali się drukiem, głównie portretów. Po powrocie w 1635 r. de Jode poślubił Elisabeth Loemans, córkę rytownika antwerpskiego. Ich syn Arnold towarzyszył mu podczas podróży do Anglii, ucząc się fachu i pracując jako grafik. Po śmierci żony w 1642 r. Pieter de Jode Młodszy ożenił się ponownie - z Clarą van den Enden, która zmarła około 1653 r. Rytownik działał głównie w Antwerpii, gdzie tworzył druki dla wielu artystów, szczególnie dla Anthony’ego van Dyck’a, który był jego najbliższym współpracownikiem.
Nota biograficzna dotyczące Jacoba Jordaensa została przybliżona w lutym 2017 r., w ramach opracowanego eksponatu - grafiki „Król pije” >>
Omawiana grafika będzie eksponowana na II piętrze, w trzeciej sali wystawy stałej „Sztuka i rzemiosło artystyczne od XVI do XIX wieku”
Wybrana literatura:
Battistini M., Symbole i alegorie, Warszawa 2005.
Courthion P., tłum. Guze J., Malarstwo flamandzkie i holenderskie, Warszawa 1996
Genaille R., Słownik malarstwa holenderskiego i flamandzkiego, tłum. E. Maliszewska, K. Secomska, Warszawa 1975, s. 105-107.
Kopaliński W., Słownik symboli, Warszawa 2006.
Krejča A., Techniki sztuk graficznych, Warszawa 1984. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu - Biblia Tysiąclecia, wyd. 3, Poznań 1991.
Praktyczny słownik biblijny, red. A. Grabner-Haider, Warszawa 1994.
Thieme U., Becker F., Allgemeines Lexikon der bildenden Künstler von der Antike bis zur Gegenwart, t. XIX, Lipsk 1926, s. 33-34.
Werner J., Podstawy technologii malarstwa i grafiki, Warszawa-Kraków 1985.
Zuffi S., Nowy Testament. Postacie i epizody, Warszawa 2007.
Wybrana netografia:
https://biblia.wiara.pl/doc/557676.Ucieczka-do-Egiptu/2
http://www.opiekun.kalisz.pl/boze-narodzenie-w-sztuce-pierwszych-wiekow/
http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Salvatoris_Mater/Salvatoris_Mater-r2009-t11-n4/Salvatoris_Mater-r2009-t11-n4-s100-130/Salvatoris_Mater-r2009-t11-n4-s100-130.pdf
