Czerwiec - Kompas chiński (luopan)

Kompas chiński geomantyczny (luopan)

Miejsce i czas powstania: Chiny, XIX/XX w.
Materiał: drewno, metalowa tarczka, igła magnetyczna
Wymiary: średnica 16,7 cm, średnica tarczki 2,7 cm, grubość 1,7 cm

Wśród bogatych i różnorodnych zbiorów Muzeum Powiatowego w Nysie znajduje się niewielka, ale interesująca grupa zabytków związanych ze sztuką i kulturą Chin (ok. 30 przedmiotów). Większość z nich należy do zasobów muzealnych od 1947 r., a pochodzi (jak informuje notatka w księdze inwentarzowej) z kolekcji dra Milischa ze Starego Paczkowa. Z całą pewnością były one gromadzone jeszcze przed II wojną światową. Trudno powiedzieć, w jaki sposób przedmioty te znalazły się w rękach wspomnianego dra Milischa. Można przypuszczać, że było to związane z włączeniem się Cesarstwa Niemieckiego w podboje kolonialne (po konferencji berlińskiej w 1885 r.). Wówczas Niemcy posiadały na terenie Chin terytorium koncesyjne Kiautschou, gdzie stacjonowali pracownicy administracji, żołnierze i oficerowie cesarscy (także z nyskiego garnizonu). Były to niewątpliwie kontakty ułatwiające zdobywanie ciekawych przedmiotów związanych z fascynującą historią i kulturą Chin.

Pośród kilkudziesięciu chińskich artefaktów w nyskich zbiorach znajduje się drewniany kompas magnetyczny, znany pod nazwą kompas geomantyczny lub luopan. Jest to przyrząd używany przez praktykujących geomancję w chińskiej feng shui, służący do wyznaczania przyjaznych człowiekowi sfer, sprzyjających jego dobrostanowi - wskazując odpowiedni czas i przestrzeń. Geomancja polega na wyszukiwaniu korzystnej energii poprzez ustalenie jej prawidłowego przepływu - i właśnie do tego celu służy luopan. Przyrząd jest wykonywany z metalu lub drewna i ma formę krążka. Tarcza kompasu podzielona jest na wiele koncentrycznych pierścieni (od 8 do 40), wyznaczających różne aspekty chińskiej filozofii i kosmologii. W centralnej jego części znajduje się kompas właściwy, określający kierunki świata. Oznaczony koniec igły magnetycznej wskazuje południe zamiast północy (w przeciwieństwie do tradycyjnego kompasu), zgodnie z chińską praktyką feng shui. Chińskie słowo oznaczające kompas ,指南針( zhǐnánzhēn w języku mandaryńskim ), oznacza „igła wskazująca południe”.

Nyski lupoan ma formę drewnianego krążka o średnicy 16,5 cm. Jedna strona ma lekko wypukłą powierzchnię pokrytą chińskimi napisami, a druga jest płaska i wyznaczono na niej 15 koncentrycznych pierścieni. Kilka z nich podzielonych jest na 24 odcinki oznaczające, według tradycyjnego kalendarza chińskiego, 24 pory roku. Każdy z pierścieni odpowiada i przedstawia jeden z aspektów feng shui. W centrum znajduje się metalowa tarczka z igłą magnetyczną. Niestety, kompas jest niesprawny.

W praktykach geomantycznych zastosowanie odpowiednich parametrów czasowych i astrologicznych umożliwiało określenie korzystnej daty rozpoczęcia budowy domu, wybór odpowiedniego terenu, a nawet wybór najlepszego miejsca pochówku, które miało chronić przodków przed wpływem złych duchów. Feng shui odgrywało kluczową rolę w zapewnieniu spokoju po śmierci, a optymalny grób znajdował się na wzgórzu, skierowany był na południe i osłonięty niewielkimi wałami, zabezpieczającymi przed wiatrem ze wschodu i zachodu. Dodatkowo poniżej grobu powinien płynąć ciek wodny. Przy pomocy luopanu, który łączy elementy chińskiej filozofii, astrologii, mitologii i kosmologii, sprawdzano także, czy poszczególne fragmenty środowiska nie oddziałują na siebie destrukcyjnie.

Kontakty Europy z Dalekim Wschodem sięgają czasów starożytnego Rzymu, ale po jego upadku na długo ustały, aż do XIII wieku, kiedy mongolskie najazdy przypomniały Europejczykom o wschodnich cywilizacjach. Bezpośredni handel z Chinami i Japonią rozpoczął się dopiero w XVI wieku, a Portugalczycy i Hiszpanie jako pierwsi sprowadzali przyprawy i korzenie, później do handlu dołączyła holenderska Zjednoczona Kompania Wschodnioindyjska. W XVII i XVIII wieku Holendrzy dominowali w wymianie handlowej, przywożąc m.in. porcelanę, jedwab i wyroby z laki, które zyskały ogromną popularność w Europie.

Trzeba podkreślić, że europejskie zauroczenie wyrobami dalekowschodnimi nie szło w parze z rzetelną wiedzą na temat krajów, z których owe wyroby pochodziły. Znajomość Chin i Japonii aż do końca XIX w. była powierzchowna i fragmentaryczna. Wizerunek tych krajów w Europie często przybierał baśniowy charakter, pełen malowniczych altan, egzotycznych strojów i idealizowanych rządów.

XIX-wieczne kolekcje dalekowschodnich artefaktów miały bardziej świadomy i naukowy charakter, odzwierciedlając chęć poznania tamtejszej kultury, czego przykładem jest Apartament Chiński w Wilanowie tworzony przez Stanisława Kostkę Potockiego. Wielu XIX-wiecznych kolekcjonerów nadal jednak kierowało się romantycznymi ideami, traktując egzotyczne dzieła sztuki jako symbole tęsknot i pragnień i wyrywając je z ich historycznego kontekstu.

W XX wieku fascynacja chińszczyzną ustąpiła miejsca świadomemu kolekcjonowaniu, a obok zbieraczy-magnatów pojawili się kolekcjonerzy ze środowisk naukowych i artystycznych. W Polsce powstały cenne zbiory chińskiej sztuki, jak np. Ignacego Paderewskiego, Stanisława Glemzera, Feliksa Jasieńskiego, z których większość została przekazana polskim muzeom.

Nyski zbiór „chińszczyzny”, do którego poza opisanym kompasem należą: porcelanowe wazony, naczynia zdobione emalią przegródkową, brązowe i kamienne figurki oraz przedmioty z jedwabiu stanowi ciekawe świadectwo zainteresowania przedmiotami nie tylko pociągającymi pięknem egzotyki, ale również pewną tajemniczością i odmiennością kontekstów kulturowych, z których pochodzą.

Tarcza kompasu była mocno zanieczyszczona, pokryta warstwą kleju - została oczyszczona i przywrócono jej czytelność. Sam kompas można obecnie oglądać na eskpozycji stałej, w holu II piętra Muzeum Powiatowego w Nysie