Muzeum Powiatowe w Nysie
48-300 Nysa, ul. Biskupa Jarosława 11, tel. 77 433 20 83, 77 435 50 10
Obraz „Św. Jan Nepomucen rozdający jałmużnę” to dzieło późnobarokowe ukazujące jednego z najważniejszych świętych czeskich. Prezentuje on rzadko spotykaną wersję ikonograficzną, odnoszącą się do jego życiorysu i pełnionej funkcji królewskiego jałmużnika.
Obraz przedstawia scenę pełną emocji i symboliki. W centrum kompozycji widzimy św. Jana Nepomucena w szacie kapłańskiej, otoczonego tłumem potrzebujących. Święty pochyla się, podając monetę pielgrzymowi, którego charakterystyczny płaszcz ozdobiony jest muszlą św. Jakuba – symbolem pielgrzymów. Po lewej stronie klęczący chłopiec prosi o wsparcie, a w prawym dolnym rogu kobieta z dzieckiem, błagalnym gestem wyciąga dłoń w stronę świętego. Na obrazie widoczne są również motywy architektoniczne. Lewą stronę kompozycji wypełnia fragment wejścia do świątyni. Na drugim planie widzimy monumentalną arkadę tworzącą przestrzenną głębię, a na niej orszak z królem Wacławem, który obserwuje scenę poniżej.
Kolorystyka i nasycenie barw doskonale podkreślają treść dzieła. Na pierwszym planie dominuje wyraźny światłocień oraz ciężkie, nasycone barwy w tonacji brązów, które dodają postaciom realizmu oraz potęgują dramatyzm sceny. Drugi plan namalowany został jasnymi, pastelowymi odcieniami różu i błękitu z delikatnym rozproszonym światłem, co nie tylko tworzy iluzję głębi i perspektywy, ale także uwydatnia kontrast między władcą, a ludem.
Jan Nepomucen wyróżniał się jako wybitny kaznodzieja, jego poruszające kazania zyskały tak wielką sławę, że został zaproszony na dwór czeskiego króla Wacława IV, aby wygłaszać kazania adwentowe. W uznaniu zasług otrzymał tytuł królewskiego jałmużnika, co zobowiązywało go do rozdzielania darów w imieniu monarchy. Odwiedzał m.in. biednych, chorych, więźniów, wdowy oraz włóczęgów, którym przekazywał resztki z dworskiego stołu, pieniądze, ubrania i inne przeznaczone na ten cel dary.
Jego życie zakończyło się tragicznie w wyniku konfliktu z królem. Gdy odmówił wyjawienia tajemnicy spowiedzi królowej Zofii Bawarskiej, podejrzewanej przez męża o niewierność, Wacław IV skazał go na więzienie, a następnie w 1393 roku nakazał jego egzekucję przez zrzucenie z praskiego Mostu Karola do Wełtawy. Wydarzenie to uczyniło go patronem spowiedników i powierników tajemnic, a także świętym strzegącym mostów i chroniącym przed powodziami. Po śmierci Jan Nepomucen został otoczony kultem, a jego szczątki spoczywają w katedrze św. Wita na Hradczanach.
Autor obrazu, Johann Franz Hoffmann był śląskim malarzem późnobarokowym oraz karczmarzem. Urodził się około 1700 roku w Kłodzku jako syn mieszczanina. Malarstwa uczył się u wybitnego morawskiego mistrza Johanna Christopha Handkego, który wprowadził go w tajniki malarstwa iluzjonistycznego i kwadraturowego. Już podczas nauki Hoffmann wykazywał dużą samodzielność, angażując się w prace dekoracyjne kaplicy kłodzkiego ratusza, co pozwoliło mu wykształcić charakterystyczny styl łączący klasyczne barokowe elementy z mistrzowskim operowaniem perspektywą i światłem.
W 1731 roku przeniósł się do Krzeszowa, gdzie poślubił Annę Marię Puschmann, wdowę po miejscowym karczmarzu. Oprócz prowadzenia karczmy kontynuował działalność artystyczną, współpracując z uznanymi twórcami, takimi jak Georg Wilhelm Neunhertz czy Peter Brandl. Tworzył na zlecenie cystersów krzeszowskich oraz przedstawicieli śląskiej i kłodzkiej szlachty, specjalizując się w malowaniu iluzjonistycznych fresków. Do jego najważniejszych realizacji należą dekoracje w kościele Łaski w Jeleniej Górze, kościele parafialnym w Ołdrzychowicach Kłodzkich, kaplicy pałacowej w Sarnach oraz kaplicach przy kościele św. Marii Magdaleny w Ścinawce Średniej. Jego freski charakteryzują się doskonałym opanowaniem zasad iluzji optycznej oraz kunsztem w oddawaniu głębi architektonicznej.
Poza malarstwem ściennym Hoffmann tworzył także obrazy olejne, wyróżniające się wyrazistym konturem, zastosowaniem dużych plam barwnych oraz głębokim światłocieniem. Zajmował się również projektowaniem grafik o tematyce religijnej dla profesjonalnych miedziorytników, m.in. Michaela Rentza.
Niestety, w ostatnich latach życia jego twórczość zaczęła tracić na jakości, co mogło wynikać z problemów zdrowotnych lub finansowych. Zmarł 4 lutego 1766 roku w Krzeszowie na zapalenie płuc. Choć jego nazwisko nie jest dziś powszechnie znane, pozostawione przez niego freski i obrazy nadal zdobią śląskie świątynie stanowiąc ważne świadectwo barokowej sztuki sakralnej w regionie.
Prezentowane dzieło stanowi kompozycyjne odwzorowanie obrazu czeskiego malarza Petera Brandla z 1732 roku, znajdującego się w kościele pw. Łaski NMP w Krzeszowie. Hoffmann wykonał także drugą, identyczną wersję, którą umieszczono w ołtarzu bocznym kościoła parafialnego pw. Świętej Rodziny w Chełmsku Śląskim.
W epoce baroku artyści często naśladowali i powielali kompozycje, sięgali po motywy, układy postaci i gesty zapożyczone z dzieł innych twórców. Taka praktyka stanowiła istotny element ówczesnej sztuki i nie była postrzegana jako kopiowanie w negatywnym sensie, lecz była wyrazem uznania dla artysty oraz metodą udoskonalania własnego warsztatu malarskiego.
Obraz „Św. Jan Nepomucen rozdający jałmużnę" jest eksponowany na II piętrze, w sali "barokowej" Muzeum Powiatowego w Nysie.
Bibliografia:
Frańczak M., Przedstawienia świętego Jana Nepomucena w zbiorach Muzeum Powiatowego w Nysie, [w:] „Nyskie Szkice Muzealne”, T. XVI, Nysa 2023, s. 226-228.
Karta inwentarzowa zabytku: MNa/SA 43
Kozieł A., Malarstwo barokowe na Śląsku, Wrocław 2017.
Kozieł A., Św. Jan Nepomucen rozdający jałmużnę, [w:] Śląsk – perła w koronie czeskiej trzy okresy świetności w relacjach artystycznych śląska i Czech, [katalog wystawy]
Netografia:
Chełmecka P., Św. Jan Nepomucen dający jałmużnę, [w:] „Sakralne Dziedzictwo Małopolski”, https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/sw-jan-nepomucen-dajacy-jalmuzne [dostęp: 02.04.2025].
Górak A., Johann Franz Hoffmann, [w:] http://www.drogibaroku.org/index.php?etap=10&i=11 [dostęp: 02.04.2025]