Średniowieczne akcesoria stroju z motywem miłosnym
Datowanie: XIII/XIV w.
Materiał: stop miedzi
Technika: odlew w formie
Wymiary: zakończenie pasa z literą M: wys. 40 mm, szer. 21 mm, gr. 3 mm; aplikacja w kształcie serca: wys. 45 mm, szer. 34 mm, gr. 2 mm
Prezentujemy dwa zabytki, odkryte podczas niedawnych badań archeologicznych prowadzonych przy ul. Kramarskiej i ul. K. Miarki, należące do akcesoriów stroju i nawiązujące do jednego z najbardziej wdzięcznych motywów – miłości.
Pierwszym z prezentowanych obiektów jest fragment ozdobnego okucia końca pasa (fot. 1) o wyjątkowo bogatym motywie dekoracyjnym. Zachowała się jego górna płytka przypominająca gotyckie okno, za którym widoczna jest bujna roślinność (przymocowana na nit). Górna część okna została wycięta w kształt litery „M”, a poniżej umieszczono sześciolistną rozetę. Gotyckie litery były często wykorzystywanym motywem zdobniczym. Inicjał lub monogram niósł określoną treść – mógł wskazywać na właściciela lub ofiarodawcę, pełnić rolę skróconej dedykacji bądź osobistej dewizy. Litery te często wiązano również z konkretnymi słowami lub pojęciami. Forma przekazu – jako element pasa – również nie była przypadkowa. Pas, obok miecza i ostróg, pełnił kluczową rolę w ceremoniale rycerskim – to właśnie od niego pochodzi używane do dziś określenie „pasowanie”. W Europie pasy rycerskie, zwłaszcza w późnym średniowieczu, wyróżniały się szeroko rozwiniętą symboliką inicjałów, monogramów, emblematów, orderów i dewiz. Często miały one charakter osobisty, pozwalając rycerzowi wyrażać to, co było dla niego najważniejsze.
Jednym z najczęściej używanych znaków, od XIV do początku XVI wieku, była litera „M” (lub jej mała wersja „m”). Gdy podejmowano pierwsze naukowe interpretacje liter, powiązano ją ze skrótem imienia MARIA. Obecnie coraz częściej uważa się, że mogła odnosić się do zupełnie czegoś innego. „M” rozumiana jako skrót niemieckiego słowa
Minne (miłość) związana była z miłością dworską – motywem niezwykle popularnym w średniowieczu. Należała do jednego z najpiękniejszych ideałów ówczesnej kultury rycerskiej. Miłość dworska, według przekazu płynącego z pieśni trubadurów oraz romansów i poezji rycerskiej, była idealizowana, często niespełniona i opierała się na adoracji i służbie damie serca. Należy zaznaczyć, że najczęściej była to miłość zakazana pomiędzy zamężną damą dworu, a rycerzem, który poświęcał swoje czyny i sukcesy ukochanej. Miłość dworska była zarazem źródłem inspiracji i siły, jak i bólu wynikającego z tęsknoty i nieosiągalności. Aspekt zakazanej miłośni niewątpliwie rozbudzał emocje i działał na wyobraźnię, a co z tym idzie – upowszechniał i popularyzował motyw
Minne.
Drugim prezentowanym zabytkiem jest aplikacja stroju w kształcie serca (fot. 2). Ten dekoracyjny przedmiot mógł pierwotnie pełnić funkcję okucia pasa, jednak ze względu na niekompletny stan zachowania dokładna identyfikacja pozostaje niemożliwa. Aplikacja posiada trzy otwory na nity, co sugeruje, że była mocowana do tkaniny lub skóry. Motyw miłości został ukazany w sposób bezpośredni – poprzez kształt serca, który jednoznacznie nawiązuje do symboliki miłości. W niektórych przypadkach litera „M” łączy się wraz z sercem tworząc razem jeden graficzny monogram. Przeplatanie się tych symboli oraz podobny przekaz pozwoliły na zbiorowe opracowanie dwóch niezależnych zabytków (przy obecnym stanie wiedzy ich symboliczny przekaz jest podobny lub nawet równoznaczny).
Zabytki zostały odlane w formie, prawdopodobnie ze stopu miedzi. Były one uniwersalne jeśli chodzi o odbiorców – nosili je zarówno bogatsi, jak i biedniejsi. To, co mogło je odróżniać, to przede wszystkim materiał oraz technika wykonania, które były dostosowane do statusu właściciela.
Średniowieczna kultura kojarzy się najczęściej z religijnością i duchowym wymiarem życia, co niewątpliwie stanowiło istotny aspekt tego okresu. Równie prężnie rozwijała się jednak sfera świecka, której elementy pod względem znaczenia dorównywały religijnym. Obok przedmiotów o charakterze dewocyjnym funkcjonowały także te związane z życiem codziennym, niosące za sobą bogatą i zróżnicowaną symbolikę. Ważną część materialnego świata średniowiecznych mieszczan stanowiły różnorodne elementy stroju i odznaki. Wśród popularnych motywów zdobiących te akcesoria występowały symbole sprawności, męstwa, miłości, wierności oraz erotyki. Dużą popularnością cieszyły się także przedstawienia fantastycznych zwierząt oraz symbole chrześcijańskie odwołujące się do religijnych i moralnych treści. Świeckie elementy stroju nie pełniły wyłącznie funkcji użytkowej – były również narzędziem komunikacji. Dzięki nim właściciele mogli manifestować nie tylko swój status społeczny, ale również preferowane przez siebie wartości, aspiracje i przekonania, a także przekazywać określone treści. Do takich symbolicznych, a zarazem praktycznych elementów należały okucia końców pasów, sprzączki, zapinki oraz ozdoby. Detale te, nierzadko bogato zdobione, odzwierciedlały indywidualność właściciela oraz normy kulturowe epoki.
Bibliografia:
Dobrzański K.,
Przedmioty metalowe z badań archeologicznych u zbiegu ulic Kramarskiej i Karola Miarki w Nysie w latach 2021-2022, „Nyskie Szkice Muzealne”, t. XVI (2023), s. 77-93.
Sawicki J.,
Średniowieczne świeckie odznaki w Polsce na tle europejskim, „Wratislavia Antiqua”, t. 20, Wrocław 2014.
Sawicki J.,
Dress Accessories from Prague, c. 1200 – c. 1800. Catalogue of finds, Prague-Wroclaw 2021.
Sawicki J.,
Medieval dress accessories from Nowy Targ Square in Wrocław. Catalogue of finds, Wroclaw 2022.
Wachowski K.,
Symbol – inicjał – monogram – emblemat – order – dewiza? Z badań nad obyczajem rycerskim w XIV-XV wieku, „Archaeologia Historica Polona”, tom 15/2 (2005), s. 399-414.
oprac. Karolina Gołuszko
Fot. 1 Kompozytowe okucie końca pasa z wkomponowaną literą „M”
Fot. 2 Aplikacja stroju w kształcie serca
Fot. 3 Widok z góry na poziom, w którym zostały odnalezione opisywane elementy stroju.
Fot. 4 Ziemny profil archeologiczny przy ul. Kramarskiej. Czerwona linia nr 1 jest dolną granicą warstwy przypowierzchniowej, która przechodzi w zasypisko gruzu powstałe po 1945 r. Linia pokrywa się z posadzką piwnicy kamienicy, która do 1945 r. stała przy dawnej Kramerstrasse. Numerem 2 oznaczono dolną granicę nawarstwień z XVII-XIX w., które narastały bezpośrednio przed zabudową ulicy. Najstarsze nawarstwienia – z dużą ilością zbutwiałych szczątków organicznych – występują poniżej linii nr 2. Związane są one z warstwami kulturowymi wczesnonowożytnymi oraz średniowiecznymi począwszy od XIV w.
Na poziomie linii nr 3 (ok 3,5 m poniżej obecnego poziomu użytkowego) odkryto opisywane „zabytki miesiąca”.
Fot. 5 Widok na nieistniejące kamienice na ul. Kramarskiej. Zaznaczono zabudowania na działce, na której w latach 2021-2022 przeprowadzono prace archeologiczne.