Pałac Biskupi

Obecna siedziba Muzeum Powiatowego w Nysie, to reprezentacyjny pałac wybudowany na przełomie XVII i XVIII wieku na potrzeby biskupów wrocławskich. Barokowa budowla jest jedną z najokazalszych rezydencji miejskich wzniesionych wówczas w stolicy księstwa nyskiego i należy do czołowych dzieł śląskiej architektury tamtego okresu. Niezwykle skąpe wiadomości źródłowe utrudniają precyzyjne określenie czasu powstania zabytku. Inicjatywę budowy pałacu ok. 1620 r. wiąże się z osobą biskupa Karola Habsburga, arcyksięcia austriackiego (1608-1624). Jednakże jego rychła śmierć oraz wojna trzydziestoletnia uniemożliwiły kontynuację przedsięwzięcia. W świetle najnowszych badań można uznać, że gmach powstał w dwóch fazach. W pierwszej, trwającej w latach 1660-1680, wybudowano trzy skrzydła: północno-zachodnie i północno-wschodnie (od strony ul. Wałowej) oraz południowo-wschodnie (przy ul. Grodzkiej). Autorstwo tej części pałacu przypisuje się twórcom włoskim. Skrzydło południowo-zachodnie (od strony ul. Biskupa Jarosława) powstało w drugiej fazie budowy, zakończonej w 1729 r., a związanej z działalnością biskupa wrocławskiego Franciszka Ludwika von Neuburg (1683-1732). Zaprojektowania tej części pałacu podjął się prawdopodobnie Krzysztof Tausch, a wykonawstwa Michał Klein i Feliks Antoni Hammerschmidt. Ostatecznie pałac zyskał kształt dwupiętrowej budowli na rzucie nieregularnego czworoboku, z prostokątnym dziedzińcem wewnętrznym. Jeśli chodzi o rozplanowanie pomieszczeń, to są one w większości połączone amfiladowo. Takie rozwiązanie przyjęto podczas odbudowy pałacu po II wojnie światowej, modyfikując nieco pierwotny układ - z uwagi na potrzeby ekspozycji muzealnej.

Najnowsze skrzydło frontowe jest prawie dwa razy szersze od pozostałych. W nim wzdłuż sal przebiega szeroki korytarz (zarówno na pierwszym, jak i na drugim piętrze) połączony z reprezentacyjną klatką schodową. Przez to skrzydło w partii przyziemia przebiega sień przejazdowa prowadząca na przestronny dziedziniec.

W kompozycji elewacji zewnętrznych można dostrzec istotne różnice pomiędzy trzema skrzydłami wybudowanymi w pierwszej fazie, a XVIII-wiecznym skrzydłem frontowym. Jego elewacja w dolnej partii zaakcentowana jest poziomymi pasami i posiada dwa bogato dekorowane portale (z których jeden akcentuje wejście do sieni, a drugi wypełniony jest oknem).   

W górnej partii elewację podzielono pionami pilastrów kompozytowych, zastosowanych w wielkim porządku, łączącymi oba górne piętra w jedną całość. Dzięki wąskiej uliczce Biskupa Jarosława fasada widoczna jest w dużym skrócie perspektywicznym, co pozwoliło uzyskać zamierzony efekt w postaci spotęgowanej dynamiki. Elewacje pozostałych trzech skrzydeł ukształtowane są niejednolicie. Części przylegające do skrzydła frontowego nawiązują do wielkiego porządku, który został tam wykorzystany, natomiast pozostałe płaszczyzny zachowały charakter z pierwotnej fazy budowli: gładkie ściany parteru i mocno zaakcentowane poziomami gzymsów piętra, w których zastosowano pilastry w porządku jońskim (I piętro) i korynckim. Na ścianach zewnętrznych od strony dziedzińca można podziwiać trzy zegary słoneczne z początku XVIII w. 

Z pierwotnego wyposażenia wnętrza nie zachowało się właściwie nic, poza kilkoma fragmentami dekoracji rzeźbiarskich. Zaliczyć do nich można mocno zniszczone, ale odrestaurowane kominki. Ich paleniska (obecnie zaślepione) mają proste obramienia marmurowe, ale górne partie posiadają bardzo bogate dekoracje stiukowe. 

W ciągu kolejnych lat swego istnienia pałac zmieniał właścicieli i zarządców, a tym samym spełniał różnorodne funkcje, będąc kilkakrotnie odnawianym. Po przejęciu księstwa nyskiego przez Prusy w 1742 r., pałac został przekazany w użytkowanie władzom wojskowym, a następnie ponownie trafił w ręce biskupów w latach 1796-1810 (do czasu sekularyzacji). W 1823 r. fragment budynku został przekazany sądowi ziemskiemu, a w 1849 pozostałą cześć przejął królewski sąd wojskowy. W latach 1850-1852 II kondygnacja skrzydła frontowego pełniła funkcję mieszkania służbowego dla księcia Karola Antoniego Hohenzollerna, komendanta nyskiej brygady. Od 1881 r. cały budynek został przejęty przez władze sądowe. Kolejne prace renowacyjne wnętrz pałacowych podejmowano w latach 1796-1810, 1850-1852, 1911-1912, 1927, 1934. W marcu 1945 r., tuż po ustaniu działań wojennych wnętrza pałacu zostały strawione przez pożar. Przez prawie dwa lata budynek nie był użytkowany ani w żaden sposób zabezpieczony. W 1947 r. pokryto go dachem. W 1962 r. podjęto wieloletni trud odbudowania pałacu i przeznaczenia go do pełnienia funkcji muzealnych. W dniu 30 marca 1984 r. Muzeum w Nysie przejęło odremontowany budynek, a półtora roku później nastąpiło uroczyste otwarcie Muzeum.

W latach 2010-2017 zostały podjęte kolejne prace remontowe: konserwacja barokowych portali, remont dachu, prace renowacyjne i konserwatorskie elewacji zewnętrznej wraz z wymianą części stolarki okiennej, prace renowacyjne elewacji dziedzińca wewnętrznego budynku Muzeum, przeprowadzono również konserwację trzech zegarów słonecznych z początku XVIII w.

oprac. Adriana Zalewska-Wąsowicz

Literatura:

T. Chrzanowski, M. Kornecki, Powiat nyski, „Katalog Zabytków Sztuki w Polsce”, t. VII, zeszyt 9, Warszawa 1963.
K. Kalinowski, Barokowa architektura Nysy, [w:] Szkice Nyskie: studia i materiały, t. 1, red. Z. Kowalski, Opole 1974.
J. Kębłowski, Nysa, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1972.