Grudzień

Świecznik chanukowy

Czas powstania: XVIII w.
Wymiary: wysokość - 120 cm, szerokość - 102 cm
Materiał i technika: mosiądz

Sztuka żydowska wyraża się niemal wyłącznie poprzez przedmioty związane z kultem i obrzędowością religijną. Nie jest to sztuka monumentalna, a raczej przemysł artystyczny i zdobniczy z charakterystycznym konserwatyzmem w powielaniu raz wypracowanych wzorów i technik, przekazywanych z pokolenia na pokolenie. Ma służyć Bogu, Jego czci i uwielbieniu. Dlatego aby ją zrozumieć, konieczne jest poznanie zasad wiary, filozofii, a przede wszystkim historii. Dla Żydów, jako narodu żyjącego w diasporze, istotną rolę odgrywa tradycja, dzięki której zachowali tożsamość kulturową i narodową.
Na rozwój sztuk plastycznych znacznie wpłynęły słowa Dekalogu, w których Pan nakazał ludowi Izraela: „Nie będziesz miał cudzych bogów obok Mnie! Nie będziesz czynił żadnej rzeźby ani żadnego obrazu tego, co jest na niebie wysoko, ani tego, co jest na ziemi nisko, ani tego, co jest w wodach pod ziemią” (Księga Wyjścia 20, 3-4). Przestrzeganie owego nakazu znacznie zahamowało rozwój sztuki figuralnej. Przez wiele wieków skupiano się wyłącznie na sztuce miniatorskiej i ornamentyce. Nawet najmniejsze formy artystyczne i użytkowe pokrywano bogato elementami zdobniczymi. Większość motywów żydowskich ma znaczenie symboliczne. Obok tradycyjnej symboliki i ornamentyki roślinno-zwierzęcej występują również rozwiązania plastyczne nawiązujące do ogólnopolskich czy też lokalnych wzorów.
Chanuka (hebr. Chag Haorim), czyli Święto Światła, to święto historyczne, obchodzone na pamiątkę ważnego dla narodu żydowskiego wydarzenia, jakim było poświęcenie świątyni jerozolimskiej Bet HaMikdasz po zajęciu i zbezczeszczeniu jej przez wojska Antiocha IV Epifanesa z grecko-syryjskiej dynastii Seleucydów. Najeźdźcy ustawili w świątyni posągi greckich bogów i zmuszali ludność żydowską do oddawania im czci i składania ofiar ze zwierząt, zgodnie z ich religią nieczystych. Krew zwierząt zmieszano z krwią pomordowanych kapłanów i tych, którzy nie chcieli walczyć, gdyż był to dzień szabatu. Represjom towarzyszył zakaz lektury Tanachu (Biblii Hebrajskiej) oraz propagowanie igrzysk i religii politeistycznej. Izraelici zbuntowali się, a na ich czele stanął kapłan Matatiasz oraz jego synowie (wśród nich późniejszy wódz, Juda Machabeusz - "makab" z hebrajskiego znaczy "młot"). W wyniku walk w 165 roku p.n.Ch. Żydzi odnieśli zwycięstwo mimo przewagi liczebnej wroga.
Z ponownym poświęceniem (hebr. chanach) świątyni wiąże się pewna legenda. Gdy Żydzi chcieli zapalić świecznik - menorę, okazało się, że wszystkie naczynia z oliwą mają zerwane pieczęcie arcykapłana, więc nie były koszerne. Odnaleziono jednak jedno naczynie nietknięte, ale zawartość oliwy mogła wystarczyć tylko na jeden dzień. Wówczas „zdarzył się tam wielki cud” (nes gadol haja szam) i oliwy wystarczyło na dni osiem, dokładnie tyle czasu potrzeba do wytłoczenia i poświęcenia „liturgicznie” czystej oliwy. Stało się to 25 dnia miesiąca Kislew (z hebr. chanu kaf he znaczy "odpoczywali dwudziestego piątego dnia") i Żydzi obchodzą na upamiętnienie tego radosnego wydarzenia ośmiodniowe Święto Świateł (w tym roku przypada 20-28 grudnia). Nie jest to święto pochodzenia biblijnego - opisane zostało w I Księdze Machabejskiej (1, 36-59), która nie należy do kanonu Biblii Hebrajskiej.
Z świętem Chanuki związana jest również postać Judyty. Była to kobieta wyjątkowej urody, którą sprytnie wykorzystała do obrony swojego narodu. Zdobyła serce dowódcy wojsk asyryjskich, Holofernesa. Podczas uczty w jego namiocie podała mu słony kozi ser i aby ugasić pragnienie wodza nie szczędziła mu wina. Gdy Holofernesa zmógł pijacki sen Judyta odcięła mu mieczem głowę. Wraz z służącą zabrały ją, by pokazać wojsku asyryjskiemu, które przerażone losem wodza rozpierzchło się w popłochu. Na pamiątkę bohaterskiego czynu Judyty kobiety traktowane są w czasie Chanuki wyjątkowo - nie wolno im pracować po zapaleniu świecy.
Najważniejszą ceremonią Święta Świateł jest zapalanie chanukiji – specjalnego świecznika, który ze względu na ilość świątecznych dni tyle ma ramion, by codziennie zapalać jedną świeczkę. Kandelabr posiada dodatkowe dziewiąte ramię, zwane szamesem (sługą), w którym umieszczona jest świeca pomocnicza (ner nosef), od niej pozostałe przejmują płomień. Zapala się je po zachodzie słońca, zaczynając od prawej strony, towarzyszy temu wygłaszanie błogosławieństw, śpiewanie pieśni, modlitwy i czytania. Świeczniki chanukowe podobne są formalnie i kompozycyjnie do menory, różni je ilość ramion oraz znaczenie symboliczne. Menora kształtem nawiązuje do Drzewa Życia - oliwki, której specyficznie układające się gałązki znajdują swoje odzwierciedlenie w symetrycznie rozłożonych ramionach świecznika, zakończonych kielichowo kształtowanymi naczyniami na oliwę. Tradycyjna forma chanukiji to świecznik z podstawką, na której stoi osiem lichtarzyków na oliwę lub świeczki oraz tzw. zaplecek - zdobiona tylna ścianka.
Chanukija znajdująca się w Muzeum w Nysie pochodzi z XVIII wieku. Jej wielkość jest znaczna: wysokość wynosi 120 cm a rozpiętość ramion 102 cm. Trzon zdobiony owalnymi pierścieniami, z największym pośrodku, osadzony został na kolistej gładkiej podstawie. Zwieńczony jest orłem z rozpostartym jednym skrzydłem. W górnej partii trzonu na sześciu zaczepach osadzono wygięte esowato ramiona podtrzymujące mosiężną listwę. Przymocowano do niej talerzyki z profitkami o kształcie wazoników z rozszerzającymi się ku górze wylewami, w których umieszczano świece. Od przodu, na wysokości drugiego ramienia, osadzono szames. Ramiona, zdobione w partii środkowej kulistym pierścieniem oraz rytym ornamentem roślinnym, imitować mają zakończone trójlistnie gałązki. Świecznik ten, cechujący się nadzwyczajnym pięknem formy i wyrazu, jest jedynym judaicum znajdującym się w nyskim muzeum.

Wybrana literatura:
Izabella Rejduch-Samkowa, Jan Samek, Dawna sztuka żydowska w Polsce, Warszawa 2002.
Maksymilian Goldstein, Karol Dresdner, Kultura i sztuka ludu żydowskiego na ziemiach polskich, Lwów 1935.
Marian Fuchs, Zygmunt Hoffman, Żydzi polscy. Dzieje i kultura, Warszawa 1982.
Adam Dylewski, Anna Olej-Kobus, Krzysztof Kobus, Judaica, Warszawa 2010.

oprac. Samanta Marciniak