Listopad

Waza na wonności "potpourri"

Czas powstania: XVIII wiek
Wymiary: wysokość - 68 cm
Materiał i technika: porcelana, mosiądz

Wiek XVIII zwany jest „wiekiem elegancji”, ta jednak nie szła w parze z dbałością o higienę równie skrupulatną, jak o wygląd. Kąpiel nie była oczywistością, a raczej okazjonalnym wydarzeniem, co też bez wątpienia miało swoje odzwierciedlenie w unoszących się wokół nieprzyjemnych zapachach. Preferowano maskowanie ich, zamiast eliminowania. Idealnym rozwiązaniem stały się wazy "potpourri" - pierwowzory współczesnych odświeżaczy powietrza, które po raz pierwszy pojawiły się na francuskim dworze. Z czasem stały się modnym, upragnionym przedmiotem, zarówno do wnętrz, z jakich korzystała arystokracja, jak i siedzib mieszczańskich. Dosłowne znaczenie słowa „potpourri” ma pejoratywny wydźwięk, bowiem określano nim zepsuty, zbutwiały dzban lub przedmioty pokryte w całości przesadną mieszaniną wzorów.
Naczynia tego typu wykonywano ze szlachetnych metali i z ceramiki, posiadanie której było w owym czasie wyznacznikiem zamożności. Elegancka i krucha materia posiadała cechy uznawane za niezwykle cenne - była egzotyczna i droga. Porcelanowe elementy, służące do dekoracji wnętrz, stały się niezwykle popularne, zgodnie z XVIII-wiecznym przekonaniem, że sztuka dekoracyjna jest sztuką wysoką. Wygląd naczyń spełniał zapotrzebowania estetyczne żyjących ówcześnie ludzi, wymagających czegoś luksusowego, zaskakującego i iluzyjnego. W korpusie waz na wonności przechowywano pachnące kompozycje z suszonych lub marynowanych kwiatów i ziół, dobieranych z odpowiednią starannością, zarówno pod względem kompozycji aromatu, jak i kolorystyki. Ażurowe pokrywy umożliwiały rozprzestrzenianie się woni w pomieszczeniach, w których wazy były ustawiane - najczęściej na gzymsie kominka, kredensie, bądź na głównym miejscu stołu w jadalni. Prototypem waz na pachnidła były używane w starożytnej Grecji oraz Egipcie alabastrony lub aryballosy. Na wylewie tych delikatnych, wysmukłych naczyń rozcierano pachnidła i przechowywano w nich olejki eteryczne.
Waza znajdująca się w Muzeum w Nysie wykonana została w manufakturze porcelany w Sèvres, o czym świadczy sygnatura znajdująca się na jednej ze scen malarskich oraz na pokrywie. Formy artystyczne sewrskiej porcelany są charakterystyczne dla francuskiego gustu. Przejawia się on szczególnie w wykwintnych kształtach naczyń serwisowych, a także w finezyjnej dekoracji malarskiej, nad którą pracowała rzesza wyspecjalizowanych artystów. Najczęściej stosowanymi motywami dekoracji malarskiej były kwiaty i ptaki. Jednak największą chlubę manufaktury stanowi miniaturowe malarstwo przedstawieniowe, wzorowane za pośrednictwem grafiki na słynnych dziełach malarskich. Bywają nimi wytworne scènes galantes inspirowane malarstwem Jeana-Antoine`a Watteau i jego szkoły, rozkoszne amorki igrające wśród obłoków, pełne galanterii sceny pasterskie - fêtes champêtres, których pierwowzorami były dzieła François Bouchera, a także malownicze pejzaże.
Waza składa się z trzech części: podstawy, właściwej wazy (czary) i pokrywy. Podstawa kształtem zbliżona jest do trójkąta, oparta na nóżkach o kształcie półkulistym. Wykonana jest w całości ze złoconego mosiądzu z dekoracją grawerowaną. Głównym ornamentem dekoracyjnym są stylizowane liście akantu zwijające się w spływy wolutowe, które połączone są lambrekinami oraz ryte kwiaty układające się kielichami w dół, tzw. kampanule. Pośrodku podstawy znajduje się szczegółowo opracowana gałka, przypominająca kształtem szyszkę bądź pąk nasienny, ujęty od podstawy liśćmi w formie palmety. Forma naczynia odznacza się owoidalnym, mocno wypukłym brzuścem, ujętym w fantastyczne popiersia uskrzydlonych kobiet, w całości złoconych, które pełnią funkcję ozdobnych uchwytów naczynia. Czara ma intensywną barwę tła (fondporcelaine), ciemnogranatową, tzw. bleu de roi lub bleu royal, stosowaną pod szkliwem w manufakturze sewrskiej od roku 1757.
Na brzuścu znajdują się trzy owalne rezerwy z wielobarwnymi malaturami we wnętrzach. Otoczone są finezyjnym i niezwykle eleganckim kartuszem, który przybiera kształt pozwijanych liści. Efekt przypominający filigran potęguje gęsto kładziona złota emalia, stąd nazwa metody - en emaux. Jej wypukłość umożliwiała rycie delikatnych wzorów, które nadawały naczyniom wygląd wyrobów jubilerskich. Wszystkie malarskie przedstawienia w rezerwach ukazują sceny miłosno-sielankowe w przestrzeni parkowej, gdzie w tle majaczą ledwo zarysowane wieże zamku. Głównym tematem jest spotkanie zakochanych, zajętych umizgami na łonie przyrody. Sceny odzwierciedlają cały smak epoki oraz jej dążenia do luksusowego, idyllicznego życia.
Na pierwszym przedstawieniu wykwintnie ubrany amant z elegancko ufryzowaną peruką schyla się ku damie siedzącej na kamiennej ławie, by pocałować ją w dłoń. Artysta niezwykle skrupulatnie starał się oddać każdy detal ubioru oraz fakturę materii strojów. Dominantą kolorystyczną jest tu intensywny róż fraka młodzieńca, jednak uwagę przykuwa także blada zieleń sukni, barwa znana jako vert de pomme.
Kolejna scena ukazuje półleżącego mężczyznę na kamiennej ławie, tuż przy brzegu jeziora, oraz siedzącą przy nim elegancką damę w kapeluszu. Para rozkoszuje się otaczającą ich naturą. Łabędź, który podpłynął do brzegu symbolizuje w kontekście spotkania zakochanych piękno, szlachetność i doskonałość. Młodzieniec zabawia towarzyszkę czytaniem, która z nostalgią patrzy w dal na wieże zamczyska, zarysowujące się na tle pomarańczowego nieba przy zachodzie słońca. W prawym dolnym rogu przedstawienia widnieje sygnatura „Guillou Sèvres” wskazująca na nazwisko malarza scen w rezerwach oraz miejsce wykonania.
Na ostatnim przedstawieniu spotkanie zakochanych ma miejsce w parku przy rezydencji. Wytworne towarzystwo siedzi na krzesłach przy pałacowych schodach. Choć mężczyzna zdaje się być żywo zainteresowany obecnością damy, na twarzy dziewczyny rysuje się wyraz zadumy i melancholii. Za jej sylwetką, tak jak w przypadku wcześniejszych przedstawień, widoczny jest fantastyczny zamek.
Nad rezerwami waza jest dekorowana wykonanymi ze złoconego mosiądzu, profilowanymi liśćmi, których motyw powtarza się dookoła naczynia. Otwory między nimi dawały możliwość roznoszenia się woni, dobywającej się z włożonych do wnętrza pachnideł. Motywy malarskie pojawiają się również na zwężeniu wazy przy pokrywie. Artysta przedstawił drzewa, rozwiane przez wiatr kwiaty, księgę z nutami oraz instrumenty takie jak tamburyn, lutnia oraz flet. Pastelowa kolorystyka, w której dominuje fiolet, róż oraz błękit, odpowiada tonacji „scenek à la Watteau” na czarze naczynia. Malowany pas wielobarwnej, dekoracyjnej wiązanki kwiatów okala również wnętrze wazy. Pokrywę zdobią wypukłe, wykonane złotą emalią wijące się wici roślinne oraz starannie opracowane liście. Całość naczynia wieńczy dekoracyjny, precyzyjnie wykonany uchwyt, służący do podnoszenia pokrywy. Jest on podobny stylistycznie do gałki znajdującej się na podstawie.
Krótka historia i charakterystyka wytworów z Sèvres
Wytwórnia w Vincennes powstała około 1740 roku dzięki zainteresowaniom Jeana Louisa Henry’ego Orry de Fulvy, intendenta do spraw finansów Ludwika XV. W niezamieszkanym zamku królewskim w Vincennes koło Paryża urządził on pracownię i pozyskał do niej arkanistów z Chantilly - braci Dubois. Jego eksperymenty kontynuował Louis Francois Gravant i to jemu udało się uzyskać masempâte tendre, z której można było wykonywać porcelanowe przedmioty. W 1745 roku została założona spółka do spraw manufaktury w Vincennes, pozostająca zasadniczo pod kontrolą Orry de Fulvy, który zachował swoje zwierzchnictwo nad nią aż do śmierci w 1751 roku.
Od 1753 roku król Ludwik XV żywo zainteresował się spółką, którą z czasem przejął całkowicie. Wtedy też zostały ustalone ostatecznie zasady produkcji w manufakturze, jej organizacja, sposoby znakowania, zadecydowano także o umieszczeniu manufaktury w specjalnie w tym celu wzniesionych budynkach w Sèvres, w okolicy Paryża. Przeniesienie dokonało się w 1756 roku. Wybrano także znak - podwójną skrzyżowaną literę „L”, jako monogram króla Ludwika XV, której towarzyszyła kolejna litera alfabetu (A, B, C…), oznaczająca rok produkcji.
Produkcja Vincennes obejmowała naczynia i przedmioty inspirowane wyrobami innych wytwórni francuskich lub oparte na wzorach miśnieńskich, a także dzieła całkowicie oryginalne. Realizowano głównie luksusowe zamówienia francuskiego dworu. Wytwarzano filiżanki, spodki, dzbanki do kawy i rozmaite pojemniki mające eleganckie, jednolite ciemnobłękitne tło oraz obramioną złotymi rocaille’ami rezerwę (pole dekoracyjne). Ten typ zdobienia zdecydowanie odpowiadał gustom wielkiej protektorki Sèvres, królewskiej faworyty - Jeanne Antoinette Poisson, znanej jako Madame de Pompadour, która była autorka znanego powiedzenia: „niekupowanie tej porcelany, gdy się ma pieniądze, to dowód, że się jest złym obywatelem”.
W 1759 roku Ludwik XV, wykorzystując moment kryzysu finansowego wytwórni, przejął wszystkie udziały, czyniąc z niej w konsekwencji manufakturę królewską - „Manufacture royale de porcelaine”. Król przyznał spółce wyłączne prawo wyrabiania wszelkiego rodzaju porcelany, złoconej i nie złoconej, białej i malowanej, gładkiej i zdobionej reliefem, rzeźby porcelanowej i kwiatów z porcelany. Kupowanie porcelany w Sèvres stało się obowiązujące na dworze i wśród elit kraju. Przedmioty tam wykonane były też ofiarowywane w charakterze prezentów podczas wizyt dyplomatycznych - władcom i wybitnym osobistościom zagranicznym. Sewrska manufaktura wypracowała własny, francuski styl, któremu artyści współpracujący z wytwórnią musieli swą twórczość podporządkować. Wytwórnia miała jednocześnie ogromny wpływ na estetykę całej ówczesnej europejskiej porcelany, gdyż formy, kolorystykę oraz dekoracje tam wypracowane naśladowały wszystkie manufaktury. Kolory teł były intensywne, wspaniałe, o rozmaitych wyszukanych odcieniach. Projektowano wszystkie typy naczyń, by zaspokoić praktycznie każde zapotrzebowanie, nie tylko arystokracji, ale także zamożnego mieszczaństwa.
Żadna inna wytwórnia nie mogła produkować takich samych wyrobów, a robotnicy otrzymali zakaz przechodzenia do innych zakładów. Malarze zatrudnieni w wytwórni często stosowali motywy roślinne, pejzaże, postaci putt, zwierząt i motywy baśniowe. Posługiwali się dekoracją w duchu rokoka, z której nie zrezygnowali aż do okresu zaawansowanego klasycyzmu. Trudno znaleźć wspólny typ dekoracji dla wyrobów manufaktury, tak ogromna była fantazja projektantów, wspomagana jeszcze wirtuozerią techniczną. Wszystkie wyroby pochodzące z Sèvres wykonywano z największą dbałością o jakość użytych materiałów i zdobień.

Wybrana literatura:
Halina Chojnacka, Porcelana sewrska XVIII/XIX w., Warszawa 1976
Jan Diviš, Porcelana europejska, Warszawa 1984
Luca Melegati, Ceramika, Warszawa 1997
George Savage, Porcelana i jej historia, Warszawa 1977
Jolanta Sozańska, Porcelana z wytwórni europejskich, Wrocław 2002

oprac. Samanta Marciniak