Czas powstania: XIX i XIX/XX w. Materiał i technika: żelazo kute, blacha, szkło, ołów
Oświetlenie mroków nocy to problem z jakim człowiek zmagał się od początku swoich dziejów. Najstarsze i najprostsze źródła sztucznego światła to pochodnie i łuczywa, a także ceramiczne i żelazne kaganki. W miastach, aż do XVIII wieku, niezbyt troszczono się o udogodnienia związane z oświetleniem ulic. Dopiero w 2. połowie XVIII wieku władze miejskie zaczęły zwracać baczniejszą uwagę na ten problem. Nowe idee społeczne oraz postępująca industrializacja sprzyjały porządkowaniu i przebudowie miast w nowym duchu. Powszechne w owym czasie brukowanie ulic skłaniało do podejmowania prób stałego ich oświetlania. Początkowo służyły temu latarnie olejne zawieszane na żelaznych wspornikach przymocowywanych do ścian domów, oraz mocowane na drewnianych słupach. XIX wiek to okres dominacji latarni gazowych. Pierwsza uliczna latarnia gazowa zapłonęła w 1798 roku w Birmingham. W ciągu kolejnych kilkudziesięciu lat wynalazek ten upowszechnił się w świecie (na przykład oświetlenie gazowe Londyn otrzymał w 1813 roku, Berlin w 1826, Wrocław w 1844, Kraków w roku 1857). Celem dostarczenia paliwa dla tych latarni konieczną była budowa gazowni. Paliwo gazowe otrzymywano na zasadzie suchej destylacji węgla. W Nysie taki zakład powstał w 1860 roku, i wtedy w mieście rozbłysły pierwsze gazowe latarnie. Zapewne wcześniej używano już tutaj oświetlenia olejowego, choć brak na ten temat danych (wiadomo na przykład, że latarnie olejne montowano w Opolu już od 1827 roku) - jednak dopiero latarnie gazowe na dobre rozproszyły mroki miejskich ulic. Funkcjonowały one z powodzeniem przez dziesiątki lat, powoli wypierane przez oświetlenie elektryczne, które zaczęło się pojawiać na ulicach miast europejskich od lat 80. XIX wieku w postaci tak zwanych lamp łukowych, a potem znanych nam dobrze lamp żarowych. Nyska elektrownia wodna zaczęła funkcjonować w 1907 r. dostarczając prąd elektryczny także do sieci oświetlenia miejskiego. Na archiwalnych zdjęciach dawnej Nysy można zauważyć ewolucję tego oświetlenia; na tle starej zabudowy możemy odnaleźć zarówno proste, jak i bardziej rozbudowane latarnie gazowe, z biegiem lat zastępowane przez latarnie elektryczne umieszczane na niższych, potem także wysokich słupach, lub zawieszane na rozciągniętych nad ulicami drutach.
W zbiorach Muzeum w Nysie przechowywane są dwie latarnie oraz dwa wsporniki o formie ramion służących do zawieszania latarni, przymocowywanych do ścian budynków. Jeden z tych wsporników umieszczony był pierwotnie na ścianie bazyliki św. Jakuba i Agnieszki. Konstrukcję ramienia wykonano z fantazyjnie wygiętych odcinków żelaznych taśm. Dodatkowe elementy dekoracyjne tworzą wykonane z żelaznej blachy liściaste girlandy. Dzieło to pochodzi najpewniej z połowy lub 2. połowy XIX wieku. Na przełom XIX i XX wieku datować można ramię latarni z jednej z nyskich kamienic (prawdopodobnie z ul. Ogrodowej). Jej konstrukcję tworzą kute w żelazie pręty o ostrych zakończeniach ze zdobieniami w formie szablastych liści i wielopłatkowych kwiatów. Miejsce pochodzenia latarni, które zachowały się w zbiorach Muzeum w Nysie nie jest znane, ale można z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że pochodzą one ze śródmieścia Nysy. Jedna z nich ma kształt czworościanu o trapezowatych bokach. Poszczególne kwatery wypełniają oprawne w ołów sześciokątne szklane gomółki. Druga z nich posiada sześć ścianek bocznych, a na każdej z nich znajdują się po trzy kolorowe gomółki szklane. Jest ona wyjątkowo bogato zdobiona. Elementy dekoracyjne tworzone są przez skręcone wokół osi i zwijane w spirale metalowe paski. Bogactwo zdobień i kolorowe gomółki tworzące efektowne refleksy świetlne wskazują na bardziej ozdobny niż praktyczny charakter tej latarni. Przystosowane były do zawieszania na ramionach wysięgników, a nie mocowania na słupach. Niestety, nie zachowało się oryginalne wyposażenie techniczne wnętrza latarni, tak więc jedynie możemy przypuszczać, że pierwotnie mogły to być oprawy oświetlenia gazowego. Obecnie wyposażone są w żarówki elektryczne, a po pracach konserwatorskich wykonanych na Wydziale Ceramiki i Szkła Akademii Sztuk Pięknych we Wrocławiu, prezentowane są razem z przedstawionymi wyżej wspornikami na wystawie stałej „Za progiem domu mieszczańskiego w Nysie 1860-1960”.
Wybrana literatura:
Hołubiec J. W., Polskie lampy i świeczniki, Wrocław, 1990.
Kębłowski J., Nysa. Śląsk w zabytkach sztuki, Wrocław 1972. Neisse. Das kommunale Bauschaffen der letzten Jahrzente, Düsseldorf 1930.