Maj

Portret Philippa Gottharda von Schaffgotsch

Autor: nieznany
Czas powstania: 1750 r.
Materiał i technika:
Obraz - olej na płótnie
Rama - drewniana, snycerowana, złocona, polichromowana
Wymiary:
Obraz: wys. – 70 cm, szer. – 49 cm
Rama: wys. – 135,5 cm, szer. – 86 cm

Philipp Gotthard von Schaffgotsch urodził się 3 lipca 1716 r. w Cieplicach Śląskich w rodzinie szlacheckiej, jako najmłodszy syn Hansa Antoniego Schaffgotscha i jego żony Anny Teresy von Kolowrat-Novohradsky. Od wczesnych lat młodzieńczych przygotowywany był do stanu duchownego. W wieku trzynastu lat otrzymał tonsurę (20.05.1729), a dwa lata później cztery święcenia niższe. Studiował u jezuitów w Collegium Romanum w Rzymie (1731-1734), uzyskując tam doktorat z filozofii. W 1738 roku zdobył wyższe święcenia kapłańskie w Wiedniu i godność kanonika w Ołomuńcu oraz Halberstadt. W 1740 roku został kustoszem katedry wrocławskiej i prepozytem tamtejszego kościoła pw. Św. Krzyża.

W tym samym czasie stał się również członkiem organizacji wolnomularskiej (pomimo zakazu wydanego przez papieża Klemensa XII - bulla z 1736 r.), pozostając pod silnym wpływem idei i filozofii Oświecenia. W 1741 roku, gdy Śląsk został zajęty przez wojska pruskie, zaprzyjaźnił się z królem Fryderykiem II, który w 1743 mianował go opatem, a wkrótce potem biskupem koadiutorem wrocławskim księcia-biskupa Filipa Ludwiga von Sinzendorf. Po śmierci Sinzendorfa w 1747 roku, Fryderyk II skłonił Benedykta XIV do mianowania Schaffgotscha biskupem wrocławskim. Pomimo związków Schaffgotscha z masonami, hrabia Philipp Gotthard von Schaffgotsch został ostatecznie konsekrowany 1 maja 1748 roku i przyznano mu tytuł „księcia biskupa", przynależny biskupom wrocławskim od XIII wieku.
Podczas wojny austriacko-pruskiej zwanej wojną siedmioletnią, Schaffgotsch poparł Austriaków i w 1757 r. opuścił Wrocław. Fryderyk Wielki uznał to posunięcie za zdradę i skazał księcia biskupa na banicję. Od tego czasu Schaffgotsch przeniósł siedzibę swojej diecezji na zamek w Javorniku znajdujący się w części austriackiej diecezji wrocławskiej. Po tym czasie nigdy nie wrócił już do Wrocławia i nie miał żadnego wpływu na to, co działo się w pruskiej części jego diecezji.
Schaffgotsch mieszkając w swojej rezydencji prowadził dość rozrzutne życie, z którego to powodu popadał w kłopoty finansowe, mimo pensji wyznaczonej przez cesarza.
Jako biskup-banita dożył 79 lat na obczyźnie, ale według jego ostatniej woli miejscem wiecznego spoczynku zostały rodzinne Cieplice Śląskie. Zmarł 5 stycznia 1795 r. Zgodnie z testamentem, wokół wieka jego trumny, na zwisającej koronce wyhaftowano w języku łacińskim tekst: „W tej trumnie znajduje się Filip Gottardt biskup Wrocławia, największy z grzeszników".

Opis Obrazu
Prezentowany obraz przedstawia księcia biskupa Schaffgotscha w wieku 34 lat. Portret namalowany jest w ujęciu „en face”, z lekkim przechyleniem głowy w lewą stronę. Bardzo jasna karnacja portretowanego wybija się na tle ciemnych barw obrazu. Na głowie biskupa widzimy białą perukę charakterystyczną dla ówczesnej epoki.
Odziany jest w jedwabny mucet (szeroka peleryna naramienna, sięgająca do łokci) w kolorze ciemnego fioletu z czerwoną podszewką i rzędem guzików. Tkanina i barwa mucetu jest dość istotna, ponieważ wyraża władzę jurysdykcyjną duchownego. U dołu widzimy koronkową rokietę (rodzaj komży o węższych rękawach) w kolorze bieli podbitą kolorową tkaniną, w tym przypadku czerwoną. Koronkowy element rokiety widoczny jest również przy szyi, a tuż pod nim ozdobny krawat w postaci dwóch pasów zwany bewką.
Biskup lewą dłonią eksponuje insygnia biskupie - pierścień oraz pektorał (ozdobny krzyż zawieszony na piersi). Po prawej stronie obrazu widoczna jest również korona symbolizująca władzę książęcą oraz fragment płaszcza z futrem gronostaja.
Obraz namalowany jest na płótnie naciągniętym na owalne krosno. Ujęty został w drewnianą ramę o tym samym kształcie, bogato snycerowaną i złoconą.
W dolnej części znajduje się płycina z polichromią, na której widnieje inskrypcja w języku łacińskim - PhILIppVs II DICtVs SChaffgotsCh EpIsCopVs SILesIae LII HospItaLIs hVIVs TaVtor et ProteCtor orDIne tertIVs, co w tłumaczeniu oznacza: „Filip II Schaffgotsch, biskup śląski 52. dobrodziej tegoż szpitala i trzeci obrońca zakonu”. W inskrypcji zastosowany został chronostych - jeden ze sposobów zapisywania dat rocznych. Duże litery wyróżnione czerwoną barwą, będące jednocześnie cyframi rzymskimi, po zsumowaniu tworzą zaszyfrowaną datę (w tym przypadku 1750).
Łamigłówka ta używana była do zapisu dat od wczesnego średniowiecza do XIX wieku, choć największą popularnością cieszyła się w okresie baroku. W Polsce chronostych stosowany był w drukach i inskrypcjach w XVI–XVIII w.

Prace konserwatorskie
W maju 2022 roku zabytek trafił do muzealnej pracowni, gdzie przeprowadzono jego pełną konserwację i renowację. Zarówno obraz, jak i rama nosiły ślady wcześniejszej konserwacji, przypuszczalnie na początku XX w.
Obecnie głównym celem zabiegów było usunięcie i zatrzymanie postępujących zniszczeń, a także przywrócenie walorów estetycznych i ekspozycyjnych zabytku.
Po dokładnej ocenie stanu zachowania i demontażu obrazu z ramy, przystąpiono do oczyszczania powierzchniowego. Usunięcie pożółkłego i poszarzałego werniksu odsłoniło oryginalne barwy obrazu. Następnie obraz rozdublowano, usuwając płótno dodatkowe oraz masę woskowo-żywiczną będącą spoiwem wcześniejszego dublażu. W ubytki płótna wklejono płócienne łatki na styk. Konieczny był również nowy dublaż, polegający na wzmocnieniu oryginalnego podłoża płóciennego obrazu, poprzez podklejenie go nowym podłożem tekstylnym. Wymieniono również krosno na nowe - fazowane, które pokryto w całości środkiem zabezpieczającym przed drewnojadami. Gdy płótno było już naciągnięte na nowe krosno, uzupełniono kitem ubytki warstwy malarskiej, a w miejscach położenia kitów wykonano scalanie kolorystyczne metodą punktowania. Następnie lico obrazu zabezpieczono werniksem końcowym satynowym.
Podczas konserwacji ramy po oczyszczeniu z zabrudzeń powierzchniowych usunięto wtórną pozłotę, przemalowania i osypujące się fragmenty zapraw. Następnie wzmocniono jej konstrukcję drewnianymi wstawkami i w całości pokryto środkiem zabezpieczającym przed drewnojadami. Dużym wyzwaniem było usunięcie przemalowań w obrębie napisu na płycinie w dolnej części ramy. Delikatne usuwanie wtórnych warstw farby przy pomocy skalpela odsłoniło oryginalne fragmenty polichromii, które zachowały się na tyle dobrze, że mimo licznych ubytków, można je było zrekonstruować. Rekonstrukcji podlegały również brakujące elementy snycerki, którą następnie w całości pokryto zaprawą i dokładnie wygładzono jej fakturę oraz pokryto kilkoma warstwami szelaku. Ostatnim etapem było złocenie, które wykonano w taki sposób, aby zróżnicować jego powierzchnie. Wypukłym elementom nadano błyszczące, a wklęsłym matowe wykończenie, co dodatkowo spotęgowało efekt trójwymiarowości.

Omawiany obraz jest własnością parafii przy kościele pw. św. Apostołów Piotra i Pawła w Nysie. Eksponowany jest na stale w Diecezjalnym Domu Formacyjnym. Został wypożyczony i zostanie pokazany na wystawie czasowej „Świat Biskupów Wrocławskich Książąt Nyskich” (20.05.-10.12.2023 r.)

Wybrana bibliografia i netografia:

Andrejew A., Filip Gotthard Schaffgotsch – biskup wygnaniec, Jelenia Góra 2010.
Lewandowski P., Szaty liturgiczne i pontyfikalia, 2015.
Mandziuk J., Rządcy (Archi)Diecezji Wrocławskiej na przestrzeni wieków, Wrocław 2018.
Pater J., Poczet biskupów Wrocławskich, Wrocław 2000.
https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/chronostych;3886055 [dostęp: 24.04.2023]
https://www.jelonka.com/ksiaze-biskup-wroclawski-filip-gotard-schaffgotsch-56967[dostęp: 24.04.2023]
http://rychtal.parafia.info.pl/?p=main&what=102 [dostęp: 24.04.2023]