Autor: Carol Miller Miejsce i czas powstania: Praga, 1. poł. XVIII w. Materiał i technika: papier, miedzioryt Wymiary: wysokość - 11,3 cm, szerokość - 6,5 cm
Nowożytna grafika, czyli z okresu od końca XV do początku XIX wieku, potrafi być zaskakująca dla współczesnego odbiorcy, bo często przedstawia nieoczywistą i nieznaną obecnie symbolikę i alegorie. Trudne w odczytaniu bywają nowożytne emblematy (charakterystyczne połączenie obrazu ze słowem), jak i mniej oczywiste religijne motywy - dziś już nie spotykane. Tak jest w przypadku ryciny przedstawiającej św. Jana Nepomucena i jego gigantyczny język, będącej wynikiem żywego barokowego kultu tego świętego na terenach monarchii habsburskiej, czyli m.in. obszarze Śląska, Czech i Moraw. Kim był zatem ten święty i dlaczego autor miedziorytu zdecydował się na osobne, nietypowe przedstawienie tej części ciała świętego?
Jan Nepomucen urodził się ok. 1350 roku w miejscowości Pomuk w Czechach (obecnie Nepomuk w kraju Pilzneńskim). Jego ojciec Welfin pełnił funkcję urzędnika pisarza. Jan Nepomucen kształcił się w lokalnej szkole, następnie w Žatcy i Pradze. Około 1380 roku został wyświęcony. Po otrzymaniu święceń kapłańskich był proboszczem kościoła św. Gawła na praskim Starym Mieście. Studiował też prawo kościelne na słynnym uniwersytecie w Padwie w latach 1383-1387. Po powrocie został kanonikiem w Wyszehradzie i w praskiej parafii św. Idziego. W 1390 roku powołano go na urząd archidiakona w Žatcu. Pełnił również funkcję notariusza i generalnego wikarego arcybiskupa praskiego Jana z Jenštejna. Zaangażował się w spór pomiędzy królem Wacławem IV Luksemburskim a arcybiskupem praskim, Janem z Jenštejna. Ten wbrew woli króla nakazał Janowi Nepomucenowi zatwierdzić w Kladrubach duchownego Olena na nowego opata. Wacław IV zaś chciał utworzyć w tym miejscu podporządkowane jemu biskupstwo. Rozgniewany władca uwięził trzech biskupich urzędników i nakazał ich torturować. Ponoć sam król miał brać udział w katowaniu więźniów. Jan Nepomucen zmarł 20 marca 1393 roku, a jego ciało zostało zrzucone z praskiego mostu Karola do Wełtawy. Według legendy nad ciałem Jana pojawiła się aureola z pięciu gwiazd oraz łacińskie słowo „tacui”, czyli milczałem. Pochowano go przed 1416 rokiem w praskiej katedrze św. Wita. W tradycji utrwaliło się przekonanie, że Jan Nepomucen został zakatowany, bo nie wyjawił tajemnicy spowiedzi żony króla Wacława, Zofii. W ten sposób w XVI wieku zinterpretował męczeńską śmierć Jana Nepomucena czeski kronikarz Václav Hájek z Libočan.
Kult świętego rozprzestrzeniał się bardzo szybko, jego kulminacja miała miejsce w 2. poł. XVII i w XVIII wieku. Propagowali go jezuici, co było wynikiem działań kontrreformacyjnych. W rodzinnym mieście Jana - Nepomuku - w 1641 roku zainicjowano budowę kościoła pod jego wezwaniem. Jeszcze przed beatyfikacją zaczęły się pojawiać jego wizerunki jako otoczonego czcią kapłana. Jeden z pierwszych tego typu obrazów to dzieło pędzla malarza Johanna Claessensa z 1696 roku, które znajduje się w kościele parafialnym pw. św. Mikołaja i św. Franciszka Ksawerego w Otmuchowie. Jana Nepomucena beatyfikowano w 1721 roku i kanonizowano bardzo szybko, bo w 1729 roku. Utrwaliła się wtedy również jego ikonografia, czyli charakterystyczny sposób ukazywania świętego w sztuce. Pokazywany jest zazwyczaj z krzyżem, palmą męczeństwa, w kapłańskich szatach (sutannie, komży i mantolecie) oraz birecie na głowie. Często prezentowana jest też scena zrzucenia jego zwłok z Mostu Karola do Włtawy. Dużą popularnością cieszyły się figury świętego ustawiane przy kościołach, na rozstajach dróg i mostach (Jana Nepomucena czczono jako orędownika przed powodziami). Wzorowane one były na rzeźbie świętego ustawionej na praskim Moście Karola już w 1683 roku, czyli kilkadziesiąt lat przed ogłoszeniem go świętym.
Na omawianej rycinie przedstawiono ciało świętego pływające na wodzie. W złożonych rękach Jan Nepomucen trzyma krzyż - symbol wielkiej religijności i przywiązania do Chrystusa. Jego głowę okala pięć gwiazd, które pojawiły się przy nim po zrzuceniu do rzeki. Nad świętym dwa putta podtrzymują tkaninę z wielkim językiem, od którego odchodzą promienie. Anioł po prawej trzyma w ręce męczeńską palmę. Wokół organu widnieją główki putt. U góry w ozdobnej banderoli umiejscowiony jest napis w języku niemieckim: „Abbildung der Unversehrte Zungen des S. Joannes von Nepomuk M” – „Przedstawienie nienaruszonego języka świętego Jana z Nepomuka”. Litera „S” to skrót od łacińskiego słowa „sanctus” – święty, a „M” od „martyr”, czyli męczennik. Poniżej ryciny napisy: S. IOANNES NEPOMUCENUS M – „Święty Jan Nepomucen Męczennik” i „Carol Miller: sc Prag excud.”. „Sc” to skrót od łacińskiego słowa „sculpsit” co oznacza rytował, a „excud” pochodzi od łacińskiego czasownika „excudebat”, czyli sporządził, ale też dał do druku. Praski twórca Carol Miller wygrawerował zatem płytę do odbicia – był rytownikiem, ale też wykonał odbitkę.
W grafice XVIII-wiecznej często pokazywano otaczany żywym kultem język Jana Nepomucena, bo był on symbolem milczenia i zachowania tajemnicy spowiedzi (stąd pojawiające się często przy świętym łacińskie słowo „tacui” – milczałem). Święty Jan Nepomucen był patronem dobrej spowiedzi, co było elementem kontrreformacyjnym (u protestantów nie ma indywidualnego sakramentu spowiedzi). Ponadto w czasie przygotowań do beatyfikacji i ekshumacji zwłok świętego 15 kwietnia 1719 roku w czaszce znaleziono czerwoną tkankę, którą zinterpretowano jako cudownie zachowany język Jana Nepomucena. Po pocałowaniu go przez biskupa Mayera nabrał czerwonego koloru, powiększył się, a po nacięciu rozstąpił się - uznano to za cud. Wedle obecnej wiedzy ten fragment tkanki mógł być częścią mózgu.
Prezentowana grafika pochodzi z przedwojennych zbiorów muzealnych lub z kolekcji bliżej nieokreślonego pałacu z okolicy Nysy. Wykonana została techniką miedziorytniczą (na wypolerowanej miedzianej płycie rytuje się rysunek, wciera w niego farbę, a następnie odbija pod prasą).
Wybrana bibliografia i netografia:
Karta inwentarzowa MNa/SA 436.
Babuchowski A., Jan Nepomucen, Kraków 2007.
Bóbr M., Mistrzowie grafiki europejskiej od XV do XVIII wieku, Warszawa 2000.
Hałajko E., Kamienne pomniki św. Jana Nepomucena w Nysie i wybranych miejscowościach powiatu nyskiego, [w:] „Nyskie Szkice Muzealne”, red. M. Radziewicz, t. VI, Nysa 2013, s. 29-55.
Jougan A., Słownik kościelny łacińsko-polski, Warszawa 1992.
Kalinowski K., Rzeźba barokowa na Śląsku, Warszawa 1986. Śląsk - perła w koronie czeskiej: trzy okresy świetności w relacjach artystycznych Śląska i Czech, red. A. Niedzielenko, V. Vlnas, Legnica, Praga 2006.
https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Jan-Nepomucen;3916639.html
https://www.nepomuk.cz/turista/svaty-jan-nepomucky/
