Muzeum Powiatowe w Nysie

Czerwiec - Mostowe belki konstrukcyjne z Nysy (XIV w.)

Czas powstania: XIV wiek

Materiał i technika: drewno dębowe (Quercus robur L.), żelazo

W toku prac prowadzonych od 2014 do 2017 roku przy regulacji koryta rzeki Nysa Kłodzka w Nysie, w trakcie bagrowania i robót przy regulacji nabrzeża wraz z materiałem namuliskowym, wyjmowane były drewniane pale.

Skupisko belek konstrukcyjnych wystąpiło przy moście im. Tadeusza Kościuszki – w rejonie dawnego mostu, istniejącego tu do 1945 roku (fot. 1). Znaleziska pali podzielić można na dwa rodzaje. Pierwszy to pale wykonane z drzewa iglastego (sosny - Pinus sylvestris L.), z okorowanych pni drzew, o okrągłym przekroju i bez okucia, o proweniencji nowożytnej. Drugim rodzajem są pale dębowe, o czworokątnym przekroju, z okuciem żelaznym, pochodzące z okresu średniowiecza.

Dzięki uprzejmości firmy wykonującej prace na tym odcinku, w 2014 r. możliwe stało się wejście na teren inwestycji archeologów – pracowników Muzeum Powiatowego w Nysie, pobranie prób dendrochronologicznych oraz zabezpieczenie i prze wiezienie trzech fragmentów pali z metalowymi okuciami do Muzeum Powiatowego w Nysie.

W 2016 r. w wyniku porozumienia pomiędzy Opolskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków, a inwestorem – Regionalnym Zarządem Gospodarki Wodnej – umożliwiono archeologom przeprowadzenie prospekcji terenu, wykonanie badań powierzchniowych wykrywaczami metali oraz zabezpieczenie kilkunastu sztuk pali dębowych. Prace te przeprowadziła firma „Astrid” Katarzyna Smoleń przy wsparciu Muzeum Powiatowego w Nysie. Z belek pobrano próby dendrochronologiczne. Część z nich, czyli 12 filarów (5 całych oraz 7 przyciętych) oraz 1 belka, której funkcje określono jako oczep (część siodełka – elementu mostu łączącego filary z jezdnią) zostało poddanych pełnej konserwacji. Konserwacja polegała na mechanicznym usunięciu zbutwiałego drewna dłutami, nożami, ciosłami oraz szlifierkami; następnie drewno zostało nasączone impregnatem gruntującym Altax Penetrin, a po wyschnięciu pokryte warstwą Paraloidu B72 (5% w acetonie). Żelazne elementy okuć – tzw. trzewiki – zostały najpierw oczyszczone mechanicznie dłutami, następnie pokryte taniną, a po jej wyschnięciu warstwą Paraloidu B72 (5% w acetonie). Tak zakonserwowane pale zostały zaprezentowane na dziedzińcu Muzeum Powiatowego w Nysie w czasie trwania Nocy Muzeów w 2017 roku (fot. 2).

Z 17 pobranych w 2014 i 2016 roku prób, udało się ustalić daty ścięcia drzewa dla 14 z nich. Wyniki datowań prób zawierają się w stosunkowo wąskim przedziale czasu, obejmującym około 40 lat. Najstarszą datą dla wymienionego zbioru jest drzewo ścięte w 1345 roku, najmłodsze zaś ścięto w 1387 roku (fot. 3). Rozbieżność dat jest najprawdopodobniej wynikiem wprowadzania nowego drewna do konstrukcji podczas napraw.

Filary mostu typologicznie podzielić można na trzy rodzaje, wyróżnione na podstawie formy żelaznych elementów okuć, czyli trzewików. Pierwszy z nich to okucia wykonane z blachy o grubości 2-3 milimetrów, z dwoma łapami przytrzymującymi okucie, przybitymi 3-4 gwoźdźmi na każdą z łap; długość tych okuć waha się od 30 do 37 centymetrów. Drugi typ to okucia o konstrukcji identycznej jak typ pierwszy, jednak o dużo większych rozmiarach, zamykających się w granicach 57-67 centymetrów. Trzecim typem są masywne trzewiki kute, z czterema łapami, o grubości 15-20 milimetrów i długości dochodzącej do 45 centymetrów. Co ciekawe, rozróżnienie typologiczne nie wiąże się z chronologią filarów i wynika być może jedynie z funkcji okuć (możliwe, iż pale z masywnymi trzewikami wbijano w twardy grunt) lub pochodzą one z różnych warsztatów rzemieślniczych.

Najstarsza historyczna wzmianka o istnieniu mostu w Nysie pochodzi z 1310 roku. Na najstarszym widoku Nysy, autorstwa prawdopodobnie Wilhelma Pleydenwurffa, pochodzącym z tzw. „Kroniki Świata” Hartmanna Schedla z 1493 roku możemy zauważyć wzmiankowany most. Jest on przedstawiony dość schematycznie, o czym świadczyć może brak przy moście izbic, czyli tzw. łamaczy kry. Jest to jedyny most na tym widoku (fot. 4).

Dwa mosty zaznaczone zostały na planie Georga Hayera, pochodzącym z 1596 roku. Jednym z nich jest opisywany wyżej most, drugim zaś nowo wybudowana przeprawa w rejonie dzisiejszej elektrowni wodnej (fot. 5). Historia powstania tego mostu jest wyjątkowa i wiąże się z budową dzwonnicy przy kościele pw. śś. Jakuba i Agnieszki. Wstępne projekty tej budowli zakładały wzniesienie wieży o wysokości 100-120 metrów. Po wzniesieniu czwartej kondygnacji w roku 1516 nastąpiły jednak poważne trudności. Budynek zaczął osiadać i niebezpiecznie się przechylać, co spowodowane było niestabilnością gruntu. Zadecydowano wówczas, iż materiał budowlany (kamień łamany i cegła), zgromadzony do budowy kolejnych kondygnacji wieży, posłuży do wybudowania pierwszego kamiennego mostu w Nysie. Według kroniki Michela Webera decyzję o budowie tej przeprawy podjęto w 1547 roku. Pierwsze jego graficzne przedstawienie zauważyć można na widoku Nysy autorstwa Brauna i Hogenberga z 1581 roku (fot. 6), a doskonale widoczny jest na grafice autorstwa Matthäusa Meriana z roku 1630 (fot. 7). Na moście ustawiona była kamienna rzeźba Jana Nepomucena, przeniesiona w 1744 r. przed kościół pw. św. Franciszka z Asyżu. Forma tej przeprawy również była bardzo interesująca. Od strony miasta most miał konstrukcję kamienną, o trzech łukach i czterech filarach. Mniej więcej w połowie koryta rzeki konstrukcja murowana urywała się i pozostała część mostu wykonana była z drewna. Miało to bardzo ważne walory obronne, gdyż w razie zagrożenia dla miasta, część drewnianą można było rozebrać lub podpalić, odcinając w ten sposób dostęp do miasta nieprzyjacielowi. Metodę tą wykorzystano w trakcie oblężenia Nysy przez wojska pruskie w 1741 roku, co widoczne jest na jednej z wariacji planu Friedricha Bernharda Wernera. Rozebrano wtedy również wzmiankowany wyżej most w rejonie dzisiejszego mostu im. Tadeusza Kościuszki (fot. 8).

Drewno oraz kamień były pierwszymi materiałami budowlanymi używanymi do wznoszenia mostów. Najstarsze znane mosty, ze względu na trwałość materiału są oczywiście kamienne. Odkryte przez archeologów ruiny mostu przy pałacu w Knossos na Krecie datuje się na lata 2000-1450 p.n.e. Z kolei najstarszy, wciąż istniejący most – Most Arkadiko, wybudowany został na półwyspie peloponeskim około roku 1200 p.n.e. Wzniesiony został z olbrzymich głazów (tzw. mury cyklopie), na trasie z Tyrynsu do Epidauros. Most o konstrukcji drewnianej (Pons Sublicus) wybudowany został przez Rzymian w 660-616 r. p.n.e. Badania archeologiczne prowadzone w rejonie mostu Amfipolis na rzece Strimonas doprowadziły do odsłonięcia 77 dębowych pali wbitych w dno rzeki. Co ciekawe, większość z nich posiadała żelazne okucia szpiców. Most ten datuje się na 422 r. p.n.e. Jedne z najstarszych znanych reliktów drewnianego mostu zostały odkryte w Polsce, przy osiedlu obronnym kultury łużyckiej w Biskupinie. Most ten, datowany dendrochronologicznie, wybudowano w 737 r. p.n.e. Miał około 120 metrów długości.

Opracował Krzysztof Dobrzański

LITERATURA

D. Partov, M. Maślak, R. Ivanov, M. Petkov, D. Sergeev, A. Dimitrova. 2016. The development of wooden Bridges through the ages – a reviev of selected examples of heritage objects. Part 1 – the milestones [w:] Technical transactions. Civil engineering, t. 2-B, s. 94-105;

D. Partov, M. Maślak, R. Ivanov, M. Petkov, D. Sergeev, A. Dimitrova. 2016. The development of wooden Bridges through the ages – a reviev of selected examples of heritage objects. Part 2 – the iconic structures from the western Slavdom area and those that inspired them [w:] Technical transactions. Civil engineering, t. 2-B, s. 107-120;

G. Weiβer. 1939. Der Glockenturm von St. Jakobus und seine Zeit [w:] Jahresbericht des Kunst- und Altertumsvereins, t. 50/51, s. 88-95;

E. Hałajko. 2013. Kamienne pomniki św. Jana Nepomucena w Nysie i wybranych miejscowościach powiatu nyskiego [w:] Nyskie szkice muzealne, t. 6, s. 29-56;

W. Szulta. 2008. Przeprawy mostowe na ziemiach polskich w średniowieczu, Toruń;

M. Krąpiec. 2014. Wyniki analizy dendrochronologicznej prób drewna pochodzących z badań prowadzonych w 2014 r. w Nysie. Maszynopis w archiwum Muzeum Powiatowego w Nysie;

M. Krąpiec. 2017. Wyniki analizy dendrochronologicznej próbek drewna z pali mostowych wydobytych w trakcie regulacji koryta Nysy Kłodzkiej w rejonie Mostu Kościuszki w Nysie. Maszynopis w archiwum Muzeum Powiatowego w Nysie;