Logo

Muzeum Powiatowe w Nysie

48-300 Nysa, ul. Biskupa Jarosława 11, tel. 77 433 20 83, 77 435 50 10

Pałace i dwory


Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie

 Większość prezentowanych fotografii wykonano w latach 60. XX w. podczas prowadzonych inwentaryzacji zabytków, których efektem było wydanie w latach 1962/64 kilku zeszytów „Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce”, pod redakcją Tadeusza Chrzanowskiego i Mariana Korneckiego. Można zauważyć, że większość późniejszych opracowań tematu, także tych najnowszych internetowych, korzysta wciąż z tej właśnie publikacji. Stan zachowania wielu pokazanych rezydencji od czasu wykonania fotografii się zmienił. Niektóre w wyniku przeprowadzonych remontów i renowacji zmieniły się pozytywnie. W przypadku innych wieloletnie zaniedbania i nietrafione modernizacje wpłynęły niekorzystnie na ich wizerunek. Część uległa całkowitej destrukcji.
Zaprezentowaliśmy jedynie kilka z ponad pięćdziesięciu rezydencji, jakie znajdują się na obszarze dzisiejszego powiatu nyskiego, który wpisuje się częściowo w granice byłego księstwa nyskiego – biskupów wrocławskich. Wszystkie miejscowości i rezydencje, jakie znajdują się na tym obszarze i ziemiach sąsiednich, mają swoje korzenie w XIII/XIV wieku. W kolejnych wiekach rezydencje ulegały różnym zmianom architektonicznym, jednak największe modernizacje zrealizowane były głównie w XIX wieku. Przebudowywano wówczas bryłę renesansowych i barokowych realizacji. Zatarto tym samym starsze detale i jedynie w substancji nielicznych obiektów można odnaleźć relikty przeszłości, w tym sięgającej średniowiecza.

Czym były zamki, pałace i dwory? Ich historia jest ściśle związana ze stanem szlacheckim.
Uprzywilejowane władanie ziemią było powiązane z obowiązkiem służb rycerskich wobec władzy księcia lub króla. Posiadłość ziemska stanowiła ekonomiczną i polityczną bazę szlachty. Wymagało to odpowiednio bezpiecznej i wygodnej siedziby. Rezydencja była nie tylko domem mieszkalnym, ale też ośrodkiem władzy lokalnej.
Formy architektoniczne zamek, pałac, dwór, folwark, są umiejscowione w szeroko pojętym założeniu społeczno-ekonomiczno-architektonicznym, jakimi były w ramach własności feudalnej - „dobra rycerskie” (niem. Rittergut), która to nazwa przetrwała do pierwszej poł. XX w. dla określenia jednostek administracji terytorialnej. W obrębie tych dóbr można zdefiniować „dwór” - dla określenia zarówno budynku mieszkalnego, jak i kompleksu zabudowań w odniesieniu do mniejszych majątków.
Życie szlachty bazowało na pochodzeniu i pokrewieństwie. Strategie małżeńskie były zorientowane na zabezpieczenie rangi własnej rodziny i polepszenie materialnych podstaw egzystencji. Podstawą funkcjonowania rezydencji szlacheckiej był majątek ziemski i folwark, którego rolę i znaczenie obecnie niemal pomijamy, skupiając się jedynie na samych rezydencjach.
Kilka przykładów zilustruje zmiany, jakie miały miejsce na przestrzeni wieków w budownictwie. Na początku powstawały gotyckie zamki warowne władców dwóch typów: górskiego - Otmuchów, Jánský Vrch lub nizinnego - Nysa. Szlachta początkowo dysponowała niewielkimi obwałowanymi grodami, czasem z wieżami obronnymi, jak np. w Morowie. Sposób budowania, w tym powszechne zastosowanie cegieł i sposób prowadzenia wojny, wprowadziły kolejne zmiany architektoniczne. Ważnym czynnikiem tych zmian była też moda i wygoda – przykład renesansowego pałacu w Siestrzechowicach czy barokowego dworu w Ściborzu. Pałace i dwory były ściśle powiązane z folwarkiem, co ilustruje XVIII-wieczny obraz z Przydroża Małego. Na przełomie XVII i XVIII w. nowością było pojawienie się rezydencji w formie pałacu miejskiego – jak pałac biskupów wrocławskich w Nysie. Wiek XIX przyniósł kolejne zmiany. Największe oddziaływanie na ówczesne nurty w architekturze niemieckiej miała „Szkoła berlińska”, której najznakomitszym przedstawicielem był działający również na Śląsku K. F. Schinkel. Powstało wówczas kilka okazałych pałaców w stylu historyzmu romantycznego. Przykładami mogą być realizacje w Kamieńcu Ząbkowickim i Mosznej, a bliżej w Kopicach, Tułowicach, Jędrzejowie, Rysiowicach, Frączkowie, Białej Nyskiej, Biechowie. W tym czasie w otoczeniu rezydencji pojawiły się parki krajobrazowe i ogrody kwiatowe. Modernizowane były także zabudowania folwarków, których znaczenie ekonomiczne, obok powstających zakładów przetwórstwa, wciąż było dominujące.
Co odróżnia pałac od zamku? Należy pamiętać o innych funkcjach tych budowli, bowiem określenie zamek stosuje się w odniesieniu do mieszkalnej budowli warownej. Przy tym można wspomnieć o niewielkiej, ale interesującej grupie późniejszych monumentalnych realizacji, odwołujących się ponownie do typu zamku feudalnego, będącego symbolem władzy i siły. Stosowane tutaj różnorodne formy wyrazu i elementy stylowe miały na celu uzyskanie efektów nawarstwień, podkreślających starożytność budowli oraz dawne pochodzenie właścicieli. Przykładem może być nieodległa cytowana już rezydencja w Kamieńcu Ząbkowickim, gdzie określenie zamek może wydawać się odpowiednie, mimo że warownią nie jest, podobnie jak najbardziej rozpoznawalny zamek (a jednak pałac) na świecie Neuschwanschtein w Bawarii.

Ponadto jako typ budownictwa, rezydencja wykazuje zróżnicowanie formalne i wyodrębnia się również w zależności od zamożności i statusu właściciela „dwór”. Innym określeniem dla tego typu rezydencji może być „willa” – np. Starowice, gdzie wyróżnikiem nie jest jej wielkość lub rozległość, lecz zamożność i wrażliwość artystyczna właściciela.
W niemieckojęzycznej literaturze przedmiotu funkcjonują określenia nie zawsze jednoznacznie rozróżniane: „Burg”, „Schloss”, „Palast”, co wprowadza dodatkowe zamieszanie. „Burg” – jest to zazwyczaj założenie obronne na wzniesieniu, natomiast budowle rezydencjonalne bez względu na to, czy mają cechy obronne czy też nie, określane są najczęściej „Schloss” (zamek); termin „Palast” (pałac) stosuje się zazwyczaj do określenia reprezentacyjnych budowli miejskich.
W roku 1918 rozpoczął się proces, który ostatecznie w 1945 roku doprowadził do przerwania ciągłość epoki, która pomimo wcześniejszych wzlotów i upadków trwała przez kilkaset lat, sięgając korzeniami średniowiecza, a w przypadku koncepcji i idei architektoniczno-społecznej, czasów rzymskich. Po II wojnie światowej na ziemiach północnych i zachodnich (tzw. „ziemiach odzyskanych”) rezydencje stały się uciążliwym dziedzictwem. Z powodu różnych przyczyn nastąpiła degradacja miejsca. Dla nowej władzy pałace i dwory były niewygodne ideologicznie i nie miały praktycznego zastosowania. Stały się kłopotliwym problemem dla zarządców, którzy nie byli przygotowani na ich właściwe zagospodarowanie. Ochrona prawna pojawiła się zbyt późno i nie była egzekwowana. Od lat 80. XX wieku zaistniała możliwość zakupu zdewastowanych rezydencji przez osoby fizyczne co przyniosło zarówno pozytywne jak i negatywne skutki, co możemy również dzisiaj zaobserwować.
Oprac. Edward Hałajko