Bramy wjazdowe

 
Prezentujemy kolejny cykl archiwalnej fotografii, który ukazywać będzie murowaną architekturę dawnej wsi opolskiej z przełomu XIX i XX wieku. Już pod koniec XVIII wieku pojawia się na tym terenie spora liczba murowanych budynków, co sprawia że wieś opolska należy do najstarszych, jeśli chodzi o ten rodzaj budownictwa. W ówczesnej Polsce, szczególnie w części centralnej i wschodniej, królowało jeszcze drewno. Tymczasem na terenie Śląska z biegiem czasu wyrastały kolejne gospodarstwa murowane, będące świadectwem świadomości kulturowej ich mieszkańców. Spora większość murowanych budynków pochodzi z 2. poł. XIX wieku.
Zamożność ówczesnych chłopów wpłynęła na to, iż obejście nie tylko było funkcjonalne i praktyczne, ale też estetycznie bardzo się wyróżniało. Mnogość rozwiązań dekoracyjnych zastosowanych przy zdobieniu szczytów domów, dachów, drzwi, ogrodzeń i bram świadczy o wysokim poziomie dawnego rzemiosła i potrzebach estetycznych mieszkańców tych ziem.
Cykl rozpoczniemy przedstawiając fotografie, na których uwieczniony został element małej architektury w postaci murowanych bram wjazdowych.
Charakterystyczną cechą budownictwa wiejskiego w powiecie nyskim, prudnickim, głubczyckim (dawny grodkowski) - są właśnie przeróżne murowane bramy, odgradzające zagrodę od drogi wiejskiej. Pojawiały się one w ogrodzeniach każdego obejścia, w płotach i parkanach przecinających drogi wjazdowe. Bramy stawiano zawsze w ilości zależnej od obszaru obejścia i rozkładu samych budynków. Służyły zapewnieniu bezpieczeństwa zagrodzie i jej mieszkańcom, zarówno ludziom jak i zwierzętom. Były osłoną przed obcymi oraz zabezpieczeniem przed ucieczką drobiu i zwierząt hodowlanych poza obręb zagrody. Życie toczyło się za bramami w kręgu rodziny.
Do zagrody wiejskiej z reguły prowadziły jeden lub dwa wjazdy. Główny wjazd był od strony drogi wiejskiej, drugi od strony pola (zawsze mniej reprezentacyjny od głównego). Główna brama do zagrody miała odpowiednią szerokość, która wynosiła od 3 do 4 metrów i była dostosowana do przejazdu zaprzęgu. Jej wysokość wynosiła mniej więcej tyle ile wysokość naładowanej fury.
Wygląd bramy – a miały one różne typy i kształty - dostosowywano do wyglądu ogrodzenia i całego obejścia. Pierwotnie bramy wykonywano z drewna, ale w naszym cyklu zaprezentujemy te najokazalsze, murowane, wykonane z takich materiałów jak kamień i cegła, wznoszone w zamożniejszych i większych gospodarstwach, najczęściej w zagrodach wieloobiektowych typu zamkniętego (tzw. frankońskich).
Bramy z cegły lub kamienia, analogicznie jak domy i ogrodzenia, pokryte były tynkiem i często opatrzone bogatym zdobieniem. Wykonane w tynku różnego rodzaju pilastry, gzymsy, wnęki, utrzymane w falistych liniach zwieńczenia szczytów oraz ażurowane tralką górne krawędzie omurowania nad bramami, wzbogacone były ponadto motywami geometrycznymi, jak romby, gwiazdy, a także monogramami inwestorów i datami budowy. Na wielu bramach, nad wejściem dla pieszych lub z boku, czasami po obu stronach, występowały dodatkowe wnęki, w których znajdowały się postaci aniołów i świętych. Nieliczne zachowane obecnie bramy z wnękami, najczęściej już pustymi, od strony podwórza nie posiadały dekoracyjnego wykończenia.
Mamy do czynienia z różnymi rodzajami bram: usytuowane jako otwory sklepione łukiem, wycięte w płaszczyźnie muru oddzielającego podwórze gospodarcze od ulicy, łączącego dwa budynki; wrota i furtki zamontowane w otworach wyciętych w płaszczyźnie muru, ale z wjazdem przykrytym od góry drewnianą konstrukcją z zadaszeniem; bramy w formie otworów wyciętych w płaszczyźnie muru z wjazdem - bez zadaszenia.
Domy tzw. bramne (z bramą przejazdową przez budynek) występowały na Śląsku Opolskim szczególnie w powiatach nyskim, prudnickim i głubczyckim. Były to rozbudowane gospodarstwa: zagrody w kształcie kwadratu, gdzie wjeżdżano przez bramy zarówno od głównej ulicy jak i od pól, a także zagrody prostokątne, które od ulicy odgradzał budynek mieszkalny lub gospodarczy z przejezdną bramą.
W okolicach Głubczyc i Nysy wysokie murowane bramy w wielu wsiach były integralnie związane z murowaną kapliczką domkową, która była częścią składową bramy i stanowiła element boczny bramy lub furtki wejściowej. Kapliczki te miały różnorodne kształty i zdobienia. Stanowiły własność właściciela zagrody i były zewnętrzną oznaką przynależności do kościoła katolickiego. Bramy na Śląsku Opolskim praktycznie zaniknęły w II poł. XX w. Wysokość dawnych bram była dostosowana do niskich wzrostem ludzi i niskich pojazdów, ciągnionych przez krowy czy konie. Przy użytkowaniu większych maszyn rolniczych, jak ciągniki i kombajny, bramy stały się zbyt ciasne, co było powodem ich rozebrania lub zniszczenia. Po ostatniej wojnie bramy często stały otwarte przez długi czas, co powodowało rdzewienie i obwisanie wrót. Po wielu bramach zostały już tylko furtki, a w miejscu dawnych postaci aniołów wiszą tabliczki ostrzegające przed groźnym psem.
Opracowane na podstawie artykułów: Elżbiety Wijas-Grocholskiej – etnograf (zajmuje się badaniem i dokumentowaniem wiejskiej architektury murowanej Śląska Opolskiego).

Prezentowane na poniższej fotografii brama wjazdowa i furta dla pieszych pochodzą z miejscowości Jasienica Dolna. Umieszczone w płaszczyźnie muru, który łączy dwa domy mieszkalne (nr 109 i 110) i oddziela podwórze od głównej ulicy, usytuowane zostały jako otwory zamknięte półkoliście. Na filarze pomiędzy bramą a furtą widoczna wnęka, w której pierwotnie znajdował się zapewne wizerunek świętego lub anioła. Pod zadaszeniem muru widoczny gzyms. Zdjęcie wykonał Franciszek Bomba w 1943 roku. Wymiary zdjęcia to 18x24 cm.

Kolejna fotografia z cyklu, ukazuje bramę przejazdową i furtę w miejscowości Kłodobok. Brama wycięta została w płaszczyźnie muru, który oddziela dziedziniec gospodarzy od drogi. Mur przylega jedynie z jednej strony do budynku mieszkalnego. Brama usytuowana została jako otwór sklepiony łukiem, flankowana uproszczonym pilastrem dźwigającym gzyms, ponad którym szczyt o wykroju falistym z niszą, w której umieszczona została figurka świętego. Obok bramy wjazdowej furta dla pieszych, zamknięta półkoliście zdobiona pilastrem i szczycikiem analogicznym do szczytu nad bramą.
Na zdjęciu z prawej strony widoczna jest drewniana przystawka dobudowana przed wejściem do budynku mieszkalnego nazywana z niemieckiego laubą.
Zdjęcie wykonał Franciszek Bomba w 1942 roku. Wymiary fotografii to 18x24 cm.

 Kolejne trzy fotografie prezentują popularny w okolicach Nysy, typ murowanych bram integralnie związanych z murowaną kapliczką domkową, która to stanowiła częścią składową bramy jako element boczny. Kapliczki te miały różnorodne kształty i zdobienia. Stanowiły własność właściciela zagrody i były zewnętrzną oznaką przynależności do kościoła katolickiego.

Na poniższej fotografii widoczna jest brama z miejscowości Jasienica Dolna. Usytuowana została w płaszczyźnie muru znajdującego się pomiędzy domem mieszkalnym (nr 75) a spichlerzem z początku XIX w. Brama wjazdowa zamknięta została koszowo, po jej bokach znajduje się furta zamknięta półkoliście oraz kapliczka domkowa z wnęka zamkniętą koszowo oraz z zdobionymi drewnianymi drzwiami. Wejście do kapliczki wycięte zostało w płaszczyźnie muru, przez co elewacja frontowa kapliczki stanowi jego kontynuację. Między bramą a furtą znajduje się wnęka na figurkę lub obraz świętego. Mur nie jest zdobiony, dekoracja ogranicza się jedynie do niewielkiego gzymsu. Zdjęcie wykonał Franciszek Bomba między 1938 a 1942 rokiem. Wymiary fotografii to 18x24 cm.

Na dwóch kolejnych fotografiach widoczne są bramy pochodzące z miejscowości Niwnica.
Pierwsza z fotografii ukazuje bramę wjazdowa oraz furtę dla pieszych wyciętą w płaszczyźnie muru, który oddziela dziedziniec gospodarzy od drogi. Po prawej stronie bramy do muru przylega kapliczka domkowa z wnęką zamkniętą łukiem koszowym. Szczyt kapliczki wydzielony gzymsem o wykroju wklęsło wypukłym z uskokiem, zwieńczonym trójkątnym szczycikiem z wnęką. Pośrodku szczytu znajduje się prostokątna wnęka na przedstawienie świętego. Zdjęcie wykonał Franciszek Bomba między 1938 a 1942 rokiem. Wymiary fotografii to 18x24 cm.



Na drugiej z fotografii zobaczyć można zagrodę (nr 15), obok domu mur zamykający dziedziniec gospodarczy z brama wjazdową i furta zamknięte półkoliście. Przy drugim narożniku domu usytuowana została kapliczka z XVIII/XIX wieku, o cechach barokowych. Prostokątna sklepiona kolebkowo z wejściem zamkniętym łukiem odcinkowym, flankowanym lizenami. Szczyt kapliczki o wykroju wklęsło wypukłym ujęty został esownicami, pośrodku szczytu nisza na figurkę świętego.Zdjęcie wykonał Tadeusz Chrzanowski w 1962 roku. Wymiary fotografii to 13x18 cm.




Prezentowane na poniższej fotografii brama wjazdowa pochodzi z miejscowości Łąka. Usytuowana została w płaszczyźnie muru znajdującego się pomiędzy domem mieszkalnym (nr 5) a spichlerzem, oba zabudowania pochodzą z początku XIX w. Brama zamknięta została półkoliście i zwieńczona kluczem, nad nią oddzielony gzymsem szczycik o wykroju falistym, po środku którego, umieszczona została wnęka zamknięta segmentowo. We wnęce polichromia z wizerunkiem świętego. Zdjęcie wykonał Franciszek Bomba w 1937 roku. Wymiary fotografii to 18x24 cm. Na odwrociu fotografii umieszczona została notatka „posiadłość rolnika Klinge”.



Kolejna fotografia z cyklu, ukazuje bramę przejazdową i furtę w miejscowości Nowaki. Brama prowadząca na dziedziniec gospodarczy, umieszczona została w płaszczyźnie muru łączącego dom mieszkalny (nr 37) z pierwszej połowy XIX w. z budynkiem gospodarczym. Brama z przejazdem i furtą zamkniętymi segmentowo, w obramieniach z kluczami. Przejazd flankowany kanelowanymi pilastrami nad którymi, w płycinach głowic umieszczone zostały zdobienia w postaci rąbów - charakterystyczne dla tego typu małej architektury. Zdjęcie wykonał Franciszek Bomba w 1943 roku. Wymiary fotografii to 18x24 cm. Na odwrociu fotografii umieszczona została notatka „posiadłość rolnika Wagnera”.