Św. Tekla
Miejsce i czas powstania: Śląsk, 2. poł. XVIII w.
Autor: nieznany
Wymiary: wysokość - 87.5 cm, szerokość - 62 cm
Materiał i technika: olej na płótnie
Żywot św. Tekli możemy poznać dzięki starożytnym dziełom apokryficznym pochodzącym z połowy II w. zatytułowanym ”Dzieje Pawła i Tekli”. Jej kult przez wieki cieszył się dużą popularnością. Czczona była zarówno w chrześcijaństwie wschodnim, jak i zachodnim. Kościół prawosławny nazywa ją „pierwszą męczennicą, równą apostołom”.
Według literatury Tekla żyła w I w. w Ikonium (aktualnie Konya w Turcji), pochodziła z zamożnej, pogańskiej rodziny i wyróżniała się wyjątkową urodą oraz mądrością. Była zaręczona z młodzieńcem o imieniu Thamyr, który również wywodził się z bogatego rodu i stanowił dla niej tzw. dobrą partię. Życie Tekli było ułożone i zgodne z ówczesnymi normami społecznymi, jednak wszystko zmieniło się diametralnie w momencie, gdy do miasta przybył św. Paweł ze św. Barnabą, aby głosić dobrą nowinę o Jezusie z Nazaretu. Młoda dziewczyna, zauroczona i zasłuchana w nauki apostoła, postanowiła wbrew rodzinie przyjąć religię chrześcijańską i złożyła śluby czystości. Zerwanie zaręczyn z Thamyrem rozgniewało młodzieńca, a ponieważ był on wpływowym obywatelem miasta, doprowadził do skazania św. Pawła na karę chłosty i więzienia. Tekla przekupiła strażników więziennych, aby nadal móc słuchać nauk świętego, lecz została za to skazana na śmierć przez spalenie na stosie. Śmierci tej uniknęła cudem, ponieważ w momencie rozpalenia ognia, nad miastem rozpętała się gwałtowna ulewa, która ugasiła płomienie. Cudownie ocalona wyruszyła do Antiochii, podążając za Pawłem, który został wcześniej wygnany. Gdy dotarli na miejsce, Tekla została zauważona przez pewnego Syryjczyka o imieniu Aleksander. Mężczyzna zauroczony jej urodą, pochwycił dziewczynę i pocałował. Tekla broniąc się odepchnęła mężczyznę, rozerwała mu płaszcz i zrzuciła wieniec z głowy. Ośmieszony Aleksander, zwrócił się do prokonsula, a ten nakazał rzucić Teklę dzikim zwierzętom na pożarcie. Wtedy zdarzył się kolejny cud, ponieważ zwierzęta mimo swej drapieżnej natury, nie uczyniły jej żadnej krzywdy. Tekla wielokrotnie narażana była na śmierć, ale miała w sobie silną i niezłomną wiarę, dzięki której z każdej opresji wychodziła cało.
W kolejną podróż wyruszyła w męskim przebraniu, ponownie podążając za św. Pawłem, tym razem do Myry (dzisiejszych ruin w Demre). Później powróciła do rodzinnych stron, aby szerzyć wiarę chrześcijańską i nawrócić swoją matkę. Dożyła sędziwego wieku mieszkając w grocie skalnej, która podobno się przed nią otworzyła (grota w miejscowości Malula, do dziś jest miejscem pielgrzymek). Jej dni wypełnione były nauczaniem i uzdrawianiem ludzi. Anioł przynosił jej chleb, który później stał się atrybutem, z którym Tekla pokazywana na wizerunkach. Niektórzy wierzą, że chleb wypiekany w tamtym regionie ma właściwości lecznicze, ponieważ wg legendy zawiera uzdrawiające moce Tekli.
Św. Tekla patronuje umierającym i cierpiącym na choroby oczu, strzeże przed dzikimi zwierzętami, pomocna jest również w czasie pożarów i zarazy.
Kompozycja obrazu podzielona jest na dwie sceny dotyczące życia św. Tekli, odbywające się w innym czasie i miejscu. Taki zabieg w malarstwie nazywamy kompozycją symultaniczną lub według niektórych badaczy, metodą kontynuacyjną.
Pierwsza scena dotyczy zdarzenia, które rozgrywa się w mieście Ikonium. Jest to wiodący motyw obrazu, przedstawiający moment, w którym młoda Tekla skazana na śmierć, stoi na płonącym stosie i cudem unika śmierci, dzięki panującej wokół ulewie gaszącej płomienie. Jej sylwetka stanowi centralną, pierwszoplanową część kompozycji, po prawej stronie widzimy dzikie i niebezpieczne zwierzęta potulnie leżące u jej stóp. Dramatyzm całego zdarzenia podkreślają dominujące na obrazie ciemne barwy, zwłaszcza grafitowe odcienie kłębiących się chmur i kontrastujące z nimi jasne, promieniste światło nieba. Ciekawym akcentem jest błyskawica widoczna po lewej stronie kompozycji, a jeśli przyjrzymy się dokładniej, możemy również dostrzec krople deszczu.
Kolejna scena widoczna po prawej stronie drugiego planu, przedstawia Teklę klęczącą przed aniołem, dziękującej mu za ofiarowany chleb. Zdarzenie to miało miejsce w późniejszym czasie i obrazuje ocalenie dzięki Bożej opiece.
Pierwszoplanowa postać głównej bohaterki stoi w pozycji frontalnej, w lekkim kontrapoście na prawą nogę. W lewej dłoni trzyma krucyfiks oraz palmę męczeństwa, przyciska je do piersi i wzrokiem skierowanym ku niebu, dziękuje Bogu za ocalenie.
Ubrana jest zgodnie z modą panującą w okresie późnego rokoka. Ma na sobie długą suknię w kolorze błękitu pruskiego, ze złotym ornamentem u dołu i złotymi mankietami. Przy dłoniach i dekolcie widoczna jest misterna koronka. Najbardziej efektownym elementem stroju jest złote caraco o bogato zdobionej fakturze, zwieńczone przy dekolcie białym futerkiem z klejnotami. Na głowie widzimy element biżuteryjny w postaci sznura pereł ze złotą spinką nad czołem, a w uszach perłowe kolczyki. Wierzchnia warstwa ubioru to peleryna w kolorze żelazowej czerwieni, miękko układająca się i otulająca sylwetkę. Ubiór młodej Tekli świadczy o zamożnym pochodzeniu, o dostatku w którym żyła, i którego się wyrzekła w imię cnoty i przekonań religijnych. Na drugim planie widzimy ją w ascetycznej szacie w neutralnym, jasnym kolorze, która symbolizuje skromność i poświęcenie sferze duchowej.
Omawiany obraz pochodzi z kolekcji rodziny Pohlów, której założycielem był najprawdopodobniej Alfred Pohl. Obrazy zdobiły ściany pałacu w Kałkowie, w którym rodzina mieszkała od około 1830 r. Eksponat trafił do muzealnych zbiorów w 1947 r. i przez lata przechowywany był w magazynie, aż do listopada 2019 r. Wykonano wówczas pełną konserwację malowidła, która przywróciła walory estetyczne i ekspozycyjne. Od czerwca 2020 r. możemy je oglądać na II piętrze ekspozycji stałej, w pierwszej sali baroku.
Prace konserwatorskie
Głównym celem zabiegów konserwatorskich było usunięcie i zatrzymanie postępujących zniszczeń. Naturalny proces upływu czasu spowodował zmiany w warstwie malarskiej, takie jak złuszczenia i ubytki, a także wyraźne krakelury oraz drobne spękania. Werniks pokrywający wierzchnią warstwę malatury utlenił się, czego efektem było zażółcenie i przyciemnienie barw.
Prace rozpoczęto od powierzchniowego oczyszczania. Zabieg usuwania starego werniksu odsłonił oryginalną kolorystykę warstwy malarskiej. Następnie na odwrocie obrazu podklejone zostały uszkodzenia płótna przy pomocy włókien płóciennych, a od strony lica położono kity z odpowiednią fakturą. W dalszej kolejności wykonano retusze scalające kolorystyczne, metodą małych kropek - polega ona na precyzyjnym nakładaniu odpowiednio dobranych barw, kropka przy kropce. W efekcie otrzymujemy migoczącą powierzchnię wielu barwnych punktów, które oglądane z pewnej odległości tworzą kolor lub wzór integrujący luki z oryginałem. Ostatnim etapem pracy było zabezpieczenie powierzchni malarskiej satynowym werniksem końcowym.
Obraz ujęty został w drewnianą, bogato rzeźbioną i pozłacaną ramę, którą również poddano zabiegom konserwatorskim.
Wybrana literatura i netografia:
Karta inwentarzowa Muzeum Powiatowego w Nysie, MNa/SA 59.
Gutkowska-Rychlewska M., Historia ubioru, Wrocław 1968, s. 620.
Mischke W., Metoda kontynuacyjna a symultanizm, [w:] "Mediewistyka.net", http://www.mediewistyka.pl/content/view/138/40/ [dostęp: 25.06.2020]
Palica M., Rodzina Pohl, [w:] "Śląskie Kolekcje Sztuki", http://www.slaskiekolekcje.eu/Kolekcje/Pohl-rodzina-Kalkau [dostęp: 25.06.2020]
Schäfer J., Thekla von Ikonium, [w:] "Ökumenisches Heiligenlexikon", https://www.heiligenlexikon.de/BiographienT/Thekla_von_Ikonium.html [dostęp: 25.06.2020]
Starowieyski M., Dzieje Pawła i Tekli, [w:] "Ruch Biblijny i Liturgiczny", 1991, tom 44, nr.4-6, s. 118 – 126. http://yadda.icm.edu.pl/yadda/element/bwmeta1.element.ojs-doi-10_21906_rbl_995 [dostęp: 25.06.2020]
oprac. Joanna Kluzek
