Maj

Dukat biskupa wrocławskiego – księcia nyskiego Marcina Gerstmanna 

Miejsce i czas powstania: mennica Nysa, 1575 r.
Wymiary: ø 23 mm
Waga: 3,5 g
Materiał i technika: złoto, bicie stemplem

Opis monety
Aw. Trójdzielny kartusz herbowy z sześcioma Liliami w herbie pierwszym i Orłem dolnośląskim w drugim. Herb trzeci czteropolowy, z Rogiem obfitości w pierwszym i czwartym polu oraz Szachownicą w skos w polu drugim i trzecim, powyżej rozdzielająca otok mitra biskupia. Po bokach cyfry daty I5 – 75, w otoku pomiędzy obwódkami perełkowymi rozdzielony tarczą napis:
.MARTINVS.D:G. - .EPISCO.WRAT. - (znaki międzywyrazowe w formie punktów)
[Marcin z Bożej Łaski Biskup Wrocławski]

Rw. Postać świętego Jana z Barankiem rozdzielająca napis w otoku
MVNVS.CESAR - . – MAXIMILIANI. - (znaki międzywyrazowe w formie punktu i rozetek). [Przywilej Cesarza Maksymiliana (II Habsburga)]
obwódki perełkowe

Jednym z najważniejszych przywilejów, nadawanych przez średniowiecznych władców było prawo bicia monety. Przywilej ten funkcjonował w kilku księstwach śląskich od średniowiecza do XVIII wieku. Książę wrocławski Henryk IV w dokumencie z 1290 roku przekazał ziemie nysko-otmuchowską biskupowi wrocławskiemu, zrównując jego i jego następców w prawach z innymi książętami śląskimi, w tym nadając przywilej bicia monety. Było to przedsięwzięcie prestiżowe i reprezentacyjne, ale też dochodowe o dużym znaczeniu ekonomicznym, szczególnie w przypadku bicia drobnych monet srebrnych.
Przywilejem cesarz Maksymiliana II Habsburga przez cały XVI wiek w mennicy nyskiej, obok srebrnych monet w tym groszy, bito złote dukaty i ich pochodne, co ułatwiał dostęp do kruszcu pochodzącego z kopalni złota w Zlatych Horach (Zuckmantel). Biskup Jan Turzo (1506-1520) rozpoczął bicie złotych dukatów z 1513 roku (przed przywilejem) i z 1520 roku. Na monecie przedstawiono herb biskupi i wyobrażenie św. Jana z napisem w otoku MUNUS CESAR MAXIMILIANI (Przywilej cesarza Maksymiliana). Odtąd kolejni biskupi wrocławscy: Jakub von Salza (1521-1539), Baltazar von Promnitz (1540-1562), Kasper von Logau (1562-1571), Marcin Gertsmann (1574-1585), Andrzej von Jerin (1585-1596) i Jan VI von Sitsch (1601-1608) bili w mennicy nyskiej złote dukaty według tego wzoru, zachowując także podobną masę i średnicę monety.
Z bogatej emisji numizmatów biskupów wrocławskich w zbiorach Muzeum Powiatowego w Nysie znajduje się niewiele eksponatów. Niewątpliwie najcenniejszym jest prezentowany złoty dukat biskupa Marcina Gertsmanna. Należy dodać, że dukaty tego biskupa były emitowane w ciągu kilku lat w różnych wersjach. W roku 1574 jako dukat i dukat podwójny. W roku 1575 jako dukat. W latach 1576 - 1577 jako dukat i dukat podwójny i w latach 1581 i 1585 jako dukat.
Kolejni biskupi wrocławscy książęta nyscy kontynuowali działalność menniczą do XVIII wieku. W efekcie wojen śląskich i zajęciu większości Śląska przez Prusy, władza biskupia została bardzo ograniczona, a po sekularyzacji w 1810 roku biskupi utracili wszystkie dobra ziemskie i całą władzę świecką, także prawo do bicia monet w utraconej pruskiej części księstwa.
Wartość złotego dukata w XVI wieku ilustruje poniższa tabela. W owym czasie pozostałe monety były bite ze srebra.

Biogram biskupa
Marcin Gerstmann (ur. 8 marca 1527 r. w Bolesławcu, zm. 23 czerwca 1585 r. w Nysie), biskup wrocławski w latach 1574-1585, w tych samych latach pełnił urząd starosty generalnego śląska. Urodził się w rodzinie protestanckiego sukiennika Christopha Gerstmanna, który był także radcą miejskim. Studiował we Frankfurcie nad Odrą (1549-1555) i na wydziale prawa w Padwie (1555-1561), gdzie uzyskał doktorat obojga praw. W Padwie przeszedł na katolicyzm. W 1561 r. został kanonikiem wrocławskiej kapituły katedralnej, a w 1571 r. jej dziekanem. Od 1558 r. był kanclerzem biskupstwa ołomunieckiego, a następnie wychowawcą synów cesarskich i sekretarzem cesarza Maksymiliana II. W 1571 r. został nobilitowany. 1 lipca 1574 r. kapituła wybrała go na biskupa. Jako rządca diecezji starał się o dobre stosunki z protestantami i zezwalał na wolność wyznania w księstwie biskupim. Z drugiej strony na synodzie w 1580 r. przyjął postanowienia Soboru trydenckiego. Biskup Gerstmann został pochowany w kościele pw. św. Jakuba i św. Agnieszki w Nysie, jego epitafium z czerwonego marmuru znajduje się w jednej z kaplic bocznych.

Wybrana literatura:

Karta inwentarzowa Muzeum Powiatowego w Nysie MNa/RA 2443.

Biskupstwo Wrocławskie w numizmatyce i sfragistyce, [katalog MNWr 1997]

Growka K., Monety Księstwa Nyskiego, [w:] Europejskie dziedzictwo górnictwa złota na terenie Głuchołaz i Zlatych Hor, red. P. Chrobak, M. Dąbkowska, P. Szymkowicz, Głuchołazy 2002/2018, s. 43-46.

Karnicka M., Monety dukatowe i talarowe oraz medale biskupów wrocławskich powstałe w okresie od XVI do XVIII wieku w zbiorach Muzeum Narodowego we Wrocławiu, [w:] Nysa. Sztuka w dawnej stolicy księstwa biskupiego, Nysa 2008, s. 223-231.

Kopicki E., Katalog podstawowych typów monet i banknotów Polski oraz ziem historycznie z Polską związanych, t. VIII, Warszawa 1982.

Szwagrzyk J.A., Pieniądz na ziemiach polskich X-XX w.