Ozdobne wieka puzder na monety i kosztowności
Datowanie: XIV/XV wiek
Materiał: stop cyny i ołowiu
Technika: odlew w formie
Wymiary: średnica od 32 do 35 mm, głębokość do 20 mm
Zaprezentowany eksponat miesiąca, to odkryte w trakcie badań archeologicznych na ul. Kramarskiej w Nysie puzdra, a w zasadzie wieka puzder, które mogły służyć do przechowywana biżuterii i kosztowności, a także do przechowywania i przenoszenia brakteatów i monet. Jest to zespół czterech cylindrycznych wieczek z przedstawieniami heraldycznymi: lwa (dwukrotnie), jelenia i orła śląskiego. Wykonane są ze stopu cyny z ołowiem. Ich średnica wynosi od 32 do 35 mm. Głębokość wieczek puzder wynosi około 20 mm (dwa są zgniecione). Wszystkie posiadają motywy geometryczne na ścianie bocznej. Zbliżona stylistyka przedstawień heraldycznych pozwala wysnuć wniosek, iż wszystkie zostały wykonane w tym samym warsztacie odlewniczym. Relikty takiego warsztatu odkryto w badanym kwartale kamienic – archeolodzy odnaleźli tam m.in.: kamienne i gliniane formy odlewnicze, tygle, półprodukty i surowiec, a także piec.
W średniowieczu monety najczęściej noszono w małych skórzanych woreczkach – tzw. sakiewkach lub mieszkach – przypiętych do pasa. Czasem takie sakiewki wkładano zmarłym do grobu. Zdarzały się też nietypowe „portmonetki”, jak na przykład róg bydlęcy, pełen monet, znaleziony w latrynie w Lubece.
Z niektórych znalezisk wynika, że monety składano także w rulony, choć same opakowania się nie zachowały. Wprowadzenie około 1250 roku tzw. brakteatów – cienkich, jednostronnie bitych monet – wymusiło zmianę sposobu ich przechowywania, ponieważ były one zbyt delikatne na miękkie sakiewki. Monety zaczęto przechowywać w twardych puzdrach wykonanych np. z metalu lub drewna. Było to konieczne, ponieważ brakteaty były bardzo kruche. Ich delikatność była tak duża, że zdarzało się, iż w celu uzyskania mniejszych – niż standardowy denar – nominałów, po prostu je rozdzierano, niemal jak kartkę papieru. Choć najczęściej ograniczano się do przecinania monet na połowy lub ćwiartki, pokazuje to, jak łatwo ulegały one uszkodzeniom.
W odpowiedzi na ten problem pojawiły się specjalne pojemniki: najpierw drewniane, a potem także metalowe – zwłaszcza w Łużycach i Miśni. Stamtąd rozprzestrzeniły się na Śląsk, Czechy, Morawy i Słowację. Metalowe wersje najczęściej wykonywano z miedzi lub brązu. Niektóre z nich miały tłoczone dna, a ich wzory przypominały stemple używane do bicia monet.
Wyróżniamy dwa główne typy takich pojemników: miseczkowate (brakteatenschale) i cylindryczne. Pojemniki miseczkowate najczęściej znakowane były stemplem powiązanym z tym, wybitym na przechowywanych w nich monetach. Pojemniki cylindryczne wydają się bardziej tajemnicze. Żaden ze znalezionych na Śląsku egzemplarzy nie posiadał stempla – możliwe, że były to wtórnie używane pojemniki, np. pojemniki na biżuterię. Przykładem jest cynowe puzdro z miejscowości Wały, w którym znaleziono pięć brakteatów, lub podobne znaleziska z Nowego Targu we Wrocławiu i Lubania.
Gdy monet było więcej, przechowywano je często w glinianych naczyniach, które zakopywano lub ukrywano w murach. Takie opakowania nie były niczym nowym – znane były od wieków – jednak warto pamiętać, że data wykonania naczynia nie zawsze odpowiada dacie powstania skarbu. Skarby mogły być przechowywane w nowszych naczyniach, np. gdy były przepakowywane. Przykładem może być słynny skarb ze Środy Śląskiej, gdzie naczynia pochodzą z XV wieku, a sama zawartość – z XIV.
W rejonie hanzeatyckim monety przechowywano też w metalowych naczyniach na nóżkach, tzw. grapenach. Zdarzały się też bardziej wyjątkowe przypadki – jak drewniana skrzynka odkryta w Oleśnicy, zawierająca grosze praskie.
Wreszcie – podobnie jak dziś – używano też skarbonek. Były to zazwyczaj gliniane pojemniki (niestety często odnajdywane już rozbite), a od XVI wieku coraz popularniejsze stawały się skarbonki metalowe – kościelne, cechowe czy domowe. Bogatsze instytucje korzystały też z przenośnych skrzyneczek z zamkami, a nawet dużych skrzyń o skomplikowanych mechanizmach zabezpieczających.
Oprac. Krzysztof Dobrzański
Bibliografia:
Dobrzański K.,
Przedmioty metalowe z badań archeologicznych u zbiegu ulic Kramarskiej i Karola Miarki w Nysie w latach 2021-2022, „Nyskie Szkice Muzealne”, t. XVI (2023), s. 77-93.
Szczurek T., Michalak A
., Średniowieczne monety i pokrywka pojemnika na brakteaty [w:] Castrum Lubenow. Tragiczne dzieje średniowiecznej wieży w Lubrzy, red. A. Michalak, Pękowice – Świdnica 2022, s. 183–213.
Wachowska M., Wachowski K.
, The treasure of Środa as a source for research on medieval symbols and migrations, „Archaeologia Historica Polona”, t. 28 (2020), s. 147-173.
Wachowski K., Wróbel M.,
Śląskie pojemniki na brakteaty na tle porównawczym, „Archeologia Polski”
, t. XLVII/1–2 (2002), s. 345–354.
Wachowski K., Paszkiewicz B.,
Handel i wymiana, „Wratislavia Antiqua”
, t. 23 (2018), s. 449-538
